Θορ: Ποιος ήταν ο πανίσχυρος θεός πίσω από τον σούπερ ήρωα;

Σήμερα ο Θορ, ο θεός του κεραυνού, είναι περισσότερο γνωστός από τους Εκδικητές των κόμικς και των ταινιών της Μάρβελ. Ωστόσο, περισσότερο από σούπερ ήρωας ήταν μια αληθινή θεότητα των Βίκινγκς. Σε πηγές των Βίκινγκς, ο Θορ συνήθως περιγράφεται ως ο γιος του Όντιν και της Γιορντ, που ήταν κάτι σαν τη μητέρα-γη· το όνομά της σημαίνει κυριολεκτικά «Γη» και μοιάζει με το ελληνικό Γαία.

Ο Όντιν ήταν ο Πατέρας των Πάντων, ο βασιλιάς του σκανδιναβικού πάνθεου, αλλά επειδή σαν θεός ήταν απρόβλεπτος και παράλογος προκαλούσε περισσότερο τον φόβο παρά τον σεβασμό. Ο Θορ όμως είχε ένα χάρισμα που τον έκανε πολύ δημοφιλή.

Ήταν ένας δεινός πολεμιστής, που μπορούσε να ισοπεδώνει βουνά με το Μγιόλνιρ, το σφυρί του, αλλά και ένας θεός του καιρού, που έφερνε τις βροχές για το πότισμα των σπαρτών.

Στα πολλά έπη όπου πρωταγωνιστεί, ο Θορ εμφανίζει όλες εκείνες τις αρετές που θαύμαζαν οι Βίκινγκς, όπως το θάρρος, η αφοσίωση και η δίψα για τη ζωή. Συγκεκριμένα, τα ηρωικά κατορθώματα του Θορ ήταν εκείνα που ενέπνευσαν τις ηθικές αξίες των Βίκινγκς και τους δίδαξαν να θαυμάζουν τα προτερήματα αυτά.

Η προέλευση της σκανδιναβικής ιστορίας

Τα πρώτα ίχνη του Θορ εμφανίζονται 700 χρόνια πριν από την εποχή των Βίκινγκς. Στο βιβλίο του Γερμανία, ο Ρωμαίος ιστορικός του πρώτου αιώνα Τάκιτος γράφει για τους θεούς που λατρεύονταν από τις γερμανικές φυλές ανατολικά του Ρήνου. Όπως πολλοί Ρωμαίοι συγγραφείς, εξισώνει τους Γερμανούς θεούς με τους δικούς του: λέει ότι ο Ηρακλής ήταν «υπεράνω όλων των άλλων ηρώων που εξυμνούν στα τραγούδια τους, όταν προελαύνουν στη μάχη». Οι Γερμανοί αποκαλούσαν αυτό τον θεό Ντόναρ και ήταν ο θεός του κεραυνού που κράδαινε ρόπαλο, όπως ο Ηρακλής, εξ ου και η σύγκριση του Τάκιτου. Λόγω της σύνδεσης του Ντόναρ με τον κεραυνό, οι μεταγενέστεροι Ρωμαίοι συγγραφείς τον παρομοίασαν με τον Δία που έριχνε κεραυνούς. Δύο αιώνες πριν από τις πρώτες επιδρομές των Βίκινγκς, οι Αγγλοσάξονες είχαν φέρει στην Αγγλία τον παγανισμό και ανάμεσα στους θεούς τους ήταν ο Θούνορ. Μία από τις κύριες πηγές που διασώθηκαν στη νορβηγική μυθολογία είναι η Νεότερη Έντα, γραμμένη από τον Ισλανδό ιστορικό Σνόρι Στούρλουσον. Ωστόσο, ο Στούρλουσον ήταν χριστιανός και κατέγραψε αυτές τις ιστορίες τον 12ο αιώνα. Επομένως, η εκ νέου αφήγηση των παγανιστικών επών είναι γεμάτη τολμηρά κατορθώματα, αλλά μεγάλο μέρος από το θρησκευτικό περιεχόμενο είχε αφαιρεθεί. Αρκετές φορές μάλιστα φαίνεται να ρέπουν προς τη σφαίρα της κωμωδίας.

Ο γητευτής (και γίγαντας) Ούτγκαροα Λόκι ξεγέλασε τρεις φορές τον Θορ: παλεύει με μια ηλικιωμένη γυναίκα που είναι η προσωποποίηση της ηλικίας και που κανείς δεν μπορεί να νικήσει· προσπαθεί να μαζέψει τη γάτα του Λόκι, που αποδεικνύεται ότι είναι ο Όφις Μίντγκαρντ, και αδυνατεί να αδειάσει το κέρας από όπου πίνει ο Λόκι, επειδή αυτό επικοινωνεί με τον ωκεανό.

Σε μια άλλη ιστορία, ο Θορ μεταμφιέζεται σε νύφη για να πάρει πίσω το Μγιόλνιρ από τον γίγαντα Θιρμ. Άλλες περιπέτειες είναι πιο ηρωικές, αλλά στερούνται εξίσου οποιοδήποτε θρησκευτικό περιεχόμενο. Όποια κι αν είναι η πρόφαση – είτε πρόκειται για προσβολή, για μονομαχία, για την κλοπή του περιβόητου σφυριού του ή για μια επιδρομή στις γιγάντιες χώρες του Γιότουνχαϊμ– ο Θορ σκοτώνει έναν τρανό ήρωα πριν περάσει μέσα από μια στρατιά ανώνυμων γιγάντων και τους σφάξει όλους. Σπανίως περιγράφονται οι σχέσεις του Θορ με τους άλλους θεούς. Είναι παντρεμένος με τη θεά Σιφ, με την οποία έχει μια κόρη, και έχει κα δύο γιους από άλλες μητέρες. Για τη Σιφ δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα– μπορεί να ήταν κάποια θεά της γονιμότητας και τα κατάξανθα μαλλιά της να συμβόλιζαν την πλούσια σοδειά – ούτε και για τα παιδιά του Θορ γνωρίζουμε πολλά. Τα ονόματά τους σημαίνουν «ισχυρός», «δυνατός» και «γενναίος», αλλά οι άθλοι τους δεν έχουν καταγραφεί. Μόνον ο Λόκι αναφέρεται συχνά στους θρύλους του Θορ, προκαλώντας μονίμως προβλήματα και μένοντας φυλακισμένος μέχρι το Ράγκναροκ.

Λατρεύοντας τον θεό του κεραυνού

Οι πηγές των Βίκινγκς μάς λένε ελάχιστα για τους τρόπους λατρείας του Θορ και οι πρώιμοι χριστιανοί συγγραφείς –που δεν αναμένεται να είναι αμερόληπτοι– εστιάζουν στις αιμοδιψείς ιστορίες για θυσίες ανθρώπων και ζώων. H Eyrbyggja Saga μιλάει για τον πρώτο αποικισμό της Ισλανδίας τον 10ο και τον 11ο αιώνα και περιλαμβάνει μια σπάνια σκανδιναβική περιγραφή ενός παγανιστικού ναού: «Ήταν ένα απλό κτήριο. Κοντά στη μια άκρη του πλευρικού του τοίχου υπήρχε μια πόρτα. Μέσα σε αυτήν υπήρχαν οι κίονες της ψηλής θέσης και σε αυτούς υπήρχαν καρφιά που αποκαλούνταν Θεία Καρφιά. Το εσωτερικό ήταν ένα πολύ ιερό μέρος. Στο βάθος υπήρχε ένας θάλαμος στο ίδιο σχήμα με το ιερό της εκκλησίας στις μέρες μας. Καταμεσής στο δάπεδο υπήρχε ένα βάθρο σαν βωμός και πάνω του υπήρχε ένα βραχιόλι βάρους είκοσι ουγγιών. Σε αυτό οι άνδρες έδιναν τους όρκους τους. Επίσης, πάνω στο βάθρο υπήρχε το κύπελλο για το θυσιαστήριο αίμα και μέσα σε αυτό το κλαδάκι του αίματος (όπως η αγιαστούρα), που το χρησιμοποιούσαν για να ραντίζουν με το αίμα των θυσιασμένων ζώων. Και παντού γύρω από το βάθρο, σε εκείνο το ιερό μέρος, στέκονταν οι θεοί (δηλαδή τα είδωλα)».

Η «ψηλή θέση» ήταν ένα είδος θρόνου και στα σπίτια των Βίκινγκς ανήκε στον αρχηγό του νοικοκυριού. Οι κίονες της ψηλής θέσης έμοιαζαν να είναι η καρδιά του σπιτιού και λέγεται ότι σε μερικούς υπήρχε σκαλισμένη η εικόνα του Θορ. Στο Landnámabók, το οποίο επίσης αφηγείται τον αποικισμό της Ισλανδίας, ο Θόρολφ Μόστραρσκεγκ πέταξε στη θάλασσα τους κίονες της ψηλής θέσης του με μια προσευχή προς τον Θορ και ίδρυσε τη νέα του πατρίδα εκεί όπου ξεβράστηκαν. Το Flateyjarbók, ένα άλλο ισλανδικό κείμενο, υπογραμμίζει τη σημασία του θεού του κεραυνού – το είδωλό του στέκεται σε τιμητική θέση ανάμεσα στα είδωλα του Όντιν και του Φρέιρ, μεγαλύτερο από των υπόλοιπων θεών και στολισμένο με χρυσό και ασήμι. Είναι τοποθετημένο πάνω στο θρυλικό άρμα του Θορ, που οι τροχοί του παράγουν τον ήχο του κεραυνού και το σέρνουν δύο αθάνατοι τράγοι. Οι χριστιανοί συγγραφείς αναφέρουν τον Θορ συχνότερα από κάθε άλλο παγανιστικό θεό των Σκανδιναβών. Ενώ στο πάνθεον συχνά τον λάτρευαν μαζί με άλλους (συνήθως με τον Όντιν και τον Φρέιρ), ο θεός του κεραυνού κατείχε πάντα εξέχουσα θέση. Η πιο διεξοδική περιγραφή των θρησκευτικών πρακτικών των Βίκινγκς προέρχεται από τον Γερμανό χρονικογράφο του 11ου αιώνα Αδάμ της Βρέμης. Στο Τέταρτο Βιβλίο του, Πράξεις των Επισκόπων του Αμβούργου, περιγράφει έναν ναό στη σουηδική πρωτεύουσα  Γκάμλα Ουψάλα (Παλαιά Ουψάλα) γύρω στο 1070, αρκετά μετά από την εποχή των Βίκινγκς. Για άλλη μία φορά ο Θορ βρίσκεται καθισμένος σε τιμητική θέση ανάμεσα στον Όντιν και τον Φρέιρ. Ο ναός είναι καλυμμένος με χρυσάφι και μια τεράστια χρυσή αλυσίδα περιβάλλει τη στέγη του κτηρίου. 

Έξω από τον ναό υπάρχει ένα πηγάδι όπου πετάγονται τα σφάγια των θυσιών και ένα ιερό αλσύλλιο, τα δέντρα του οποίου χρησιμοποιούνται για να κρεμούν ζώα και προσφορές ανθρώπων σε μια γιορτή που γίνεται κάθε εννέα χρόνια. Το ιερό αλσύλλιο στην Παλαιά Ουψάλα ανήκει σε μια μακρά παράδοση. Στο βιβλίο του Γερμανία ο Τάκιτος γράφει για ιερά αλσύλλια, ενώ ο Άγιος Όλαφ της Νορβηγίας και ο βασιλιάς Μπρίαν Μπόρου της Ιρλανδίας, αμφότεροι ευλαβείς χριστιανοί, είχαν καταστρέψει ιερά αλσύλλια των παγανιστών Σκανδιναβών.

Παγανιστές εναντίον χριστιανών

Τα αρχαιολογικά στοιχεία για τη λατρεία του Θορ –και, εν γένει, για τις θρησκευτικές πρακτικές των Σκανδιναβών παγανιστών– είναι πενιχρά σε απογοητευτικό βαθμό. Μάταια οι αρχαιολόγοι έχουν αναζητήσει κάποια ένδειξη για τον μεγάλο ναό στην Παλαιά Ουψάλα: η γύρω περιοχή είναι διάσπαρτη από ταφικούς τύμβους που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού, αλλά δεν έχει βρεθεί κάποιο ίχνος του κτηρίου που περιγράφει ο Αδάμ της Βρέμης. Αλλού, τα στοιχεία για παγανιστικούς ναούς των Βίκινγκς απουσιάζουν σε εντυπωσιακό βαθμό. Το πιο εμφανές αρχαιολογικό στοιχείο για τη λατρεία του Θορ είναι το κρεμαστό κόσμημα με το σφυρί του Θορ, αλλά ακόμα και αυτό απαντάται σπανιότερα απ’ όσο θα περίμενε κανείς. Σε όλη τη Σκανδιναβία υπάρχουν περίπου 50 δείγματα που χρονολογούνται από τον 9ο μέχρι τον 11ο αιώνα την ίδια εποχή που οι χριστιανικοί κρεμαστοί σταυροί εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη. Μερικοί ιστορικοί εικάζουν ότι το κόσμημα με το σφυρί του Θορ εμφανίστηκε ως αντίδραση στη νέα θρησκεία.

Ένας σαπωνόλιθος που βρέθηκε στη Δανία φέρει σταυρούς μαζί με σφυριά του Θορ, ενώ ένα ασημένιο κόσμημα που βρέθηκε στην Ιρλανδία, κοντά στο Φόσι, μπορεί να ερμηνευτεί και με τα δύο – ίσως ο ιδιοκτήτης του να ήταν αναποφάσιστος ως προς τη θρησκεία που έπρεπε να ακολουθήσει. Παρομοίως, ένα σιδερένιο σφυρί του Θορ από το έτος 1000 βρέθηκε στο κατεχόμενο από τους Βίκινγκς Ντέινλοου του Γιόρκσαϊρ, φέροντας μια επιγραφή που στην αρχή και στο τέλος της έχει έναν σταυρό. Αρκετοί ρούνοι ζητούν από τον Θορ να προστατέψει κάποιο ντόπιο ή να παραστεί μάρτυρας στο λάξευμα των ρούνων και στην ανέγερση της πέτρας. Άλλες ενεπίγραφες πέτρες –ανάμεσά του χριστιανικοί σταυροί, όπως ένας από το Γκόσφορθ στην Ούμπρια– είναι διακοσμημένοι με σκηνές από σκανδιναβικούς μύθους και θεούς. Ο Θορ και το σφυρί του είναι επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Σε σταυρούς, οι εικόνες αυτές βρίσκονται συχνά μαζί με τη σταύρωση και άλλες βιβλικές σκηνές. Ενώ τα αρχαιολογικά στοιχεία για τη λατρεία του Θορ είναι απελπιστικά λίγα, τα ισλανδικά έπη παρέχουν κάποια στοιχεία για τη θρησκευτική ζωή των Σκανδιναβών. Αναφέρουν γιορτές με θυσίες ζώων και συμπόσια, που συνήθως γίνονταν τον χειμώνα. Μια από τις γιορτές ήταν αφιερωμένη στον Φρέιρ και μια άλλη στην καλοκάγαθη θεότητα που ήταν γνωστή ως dísir, ωστόσο δεν υπάρχει κάποια για τον Θορ. Σύμφωνα με μερικούς μελετητές, το thorrablót, το οποίο μπορεί να επινοήθηκε τον 19ο αιώνα, ονομάστηκε έτσι από τον μήνα Θόρι (πάγος), ο οποίος στο παγανιστικό ισλανδικό ημερολόγιο διαρκούσε από τα μέσα Ιανουαρίου μέχρι τα μέσα Φεβρουαρίου. 

Υπάρχουν πολλές ονομασίες για τους ιερείς (gooi, gyoja, völva και seiomaor), αλλά δεν φαίνεται να υπήρχε ιερατικό επάγγελμα. Απεναντίας, οι επικεφαλής της κοινότητας, όπως οι ευγενείς, ενεργούσαν και ως θρησκευτικοί ηγέτες, και οι όροι αυτοί δεν φαίνεται να παραπέμπουν σε κάποια μονοπρόσωπη θρησκευτική ιεραρχία αλλά, γενικότερα, στις θρησκευτικές δραστηριότητες. Το σύμβολο του Μγιόλνιρ δεν ήταν απλώς διακοσμητικό. Μερικές φορές οι Σκανδιναβοί παγανιστές έκαναν μια χειρονομία, εννοώντας το σφυρί του Θορ ως ένδειξη ευλογίας ή εξαγνισμού, όπως οι χριστιανοί έκαναν και κάνουν τον σταυρό τους. Στην ιστορία για τον θάνατο του Μπαλντρ, ο Θορ χρησιμοποιεί το σφυρί του για να ευλογήσει την πυρά του νεκρού θεού και στην κάπως κωμική ιστορία για τον γάμο του Θριμ ο Θορ ανακτά το κλεμμένο σφυρί του όταν αυτό προσγειώνεται στην αγκαλιά του για να ευλογήσει τη νύφη. 

Σύμφωνα με το έπος Heimskringla, ο Χάακον ο Αγαθός, ένας από τους πρώτους χριστιανούς βασιλιάδες της Νορβηγίας, υπέκυψε στην πίεση του λαού του για να κάνει χειμερινές θυσίες στη διάρκεια μιας γιορτής (blot) στο Χλάντερ. Όταν του έδωσαν το κέρας με το ποτό, έκανε το σταυρό του για να προστατευτεί από την παγανιστική φύση των διαδικασιών. Κάποιοι δυστρόπησαν, αλλά ένας από τους φίλους του Χάακον τον υπερασπίστηκε λέγοντας ότι στην πραγματικότητα έκανε το σημείο του σφυριού, όπως είχαν συνηθίσει να κάνουν όλοι. Αν και δεν διασώζονται πηγές που να εξηγούν πώς οι Σκανδιναβοί έκαναν το σημείο του σφυριού, από αυτή την αφήγηση μπορούμε να υποθέσουμε ότι έμοιαζε με το σημείο του σταυρού που κάνουν οι σημερινοί χριστιανοί: ίσως η κίνηση του χεριού να σχημάτιζε ένα Τ.

Ο Άραβας συγγραφέας Άχμαντ ιμπν Φάντλαν αναφέρει ότι κάποιος Σκανδιναβός Ρος έκανε προσφορές σε είδωλα κατασκευασμένα από ένα μακρύ όρθιο ξύλο που έμοιαζε με ανθρώπινο πρόσωπο, ενώ γύρω του υπήρχαν μικρές μορφές και πίσω τους πάσσαλοι χωμένοι στο έδαφος. Δεδομένης της περίοπτης θέσης του Θορ σε ναούς των Βίκινγκς αλλού, δεν αποκλείεται να τον λάτρευαν με αυτόν τον τρόπο. Ο Θορ κυριαρχούσε επίσης και στους όρκους. Το 876 οι Δανοί ηγεμόνες στην Αγγλία σφράγισαν την ειρήνη με τον βασιλιά Αλφρέδο τον Μέγα παίρνοντας όρκο στα «ιερά δαχτυλίδια» που συνδέονταν με τη λατρεία του Θορ – ίσως παρόμοια με το βραχιόλι που ανέφερε η Eyrbyggja Saga.

Ακόμα και μετά την έλευση του χριστιανισμού, οι Σκανδιναβοί φρόντιζαν να μην προσβάλλουν τον θεό που ήλεγχε τον καιρό. Σύμφωνα με το ισλανδικό Landnámabók, κάποιος που τον έλεγαν Γκουακάθορι «ήταν πολύ μπερδεμένος με την πίστη του: πίστευε στον Χριστό αλλά για θαλασσινά ταξίδια και σε ώρα ανάγκης επικαλούνταν τον Θορ». Ο ίδιος ο Γκουακάθορι φέρεται να είπε στον βασιλιά (αργότερα άγιο) Όλαφ Β΄ της Νορβηγίας: «Αν πρέπει να πιστεύω σε έναν θεό, δεν πειράζει να πιστεύω στον Λευκό Χριστό όσο και σε οποιονδήποτε άλλον». Ακόμα και με τη θρησκευτική λογοκρισία του Σνόρι, η Νεότερη Έντα παρουσιάζει τον Θορ ως ενσάρκωση πολλών αρετών που συνδέονται παραδοσιακά με τους Βίκινγκς. Είναι απαράμιλλος πολεμιστής, ατρόμητος ταξιδιώτης και εκδικείται γρήγορα όποιον προσβάλλει αυτόν και τους Εσίρ, τη φυλή του. Τρώει και πίνει απίστευτες ποσότητες και, μολονότι θυμώνει εύκολα, δεν είναι ποτέ μικροπρεπής ούτε ζηλόφθονος. Το κίνητρο πίσω από τις περισσότερες αποστολές του στο Γιότουνχαϊμ φαίνεται να είναι ο έρωτας και ο αγώνας περί δικαίου, παρά κάποιο φυλετικό μίσος για τους γίγαντες. Όλες αυτές οι αρετές (δύναμη, κουράγιο, τόλμη, αφοσίωση και δίψα για τη ζωή) προκαλούσαν τον θαυμασμό των Βίκινγκς και συχνά οι συγγραφείς των επών κατέκριναν τους ηγέτες που δεν διέθεταν καμία από αυτές. Η πιο άμεση προσέγγιση του Θορ στον πόλεμο και στη χαρά της μάχης θα τον έκανε πιο ελκυστικό στον μέσο Σκανδιναβό πολεμιστή έτσι ώστε να τα βγάζει πέρα σε αψιμαχίες. Ο απρόβλεπτος Όντιν ήταν πιο μυστηριακός ως προς τον λυσσαλέο ρόλο του στη μάχη, και το Flateryarbok κάνει λόγο για κάποια κατάρα ή ξόρκι του Όντιν που είχε επικαλεστεί ένας παγανιστής Σουηδός βασιλιάς για να νικήσει τους εχθρούς του στον πόλεμο.

ΤΟΥ GRAEME DAVIS 

Το παρόν άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό All About History (11/19)