Annie Ernaux: Μια συγγραφέας απομνημονευμάτων που δεν εμπιστεύεται τις αναμνήσεις της

Είναι σπάνιο για έναν συγγραφέα να έχει αυτογνωσία για τον αριθμό των βιβλίων που βρίσκονται στους τοίχους του σαλονιού του, ιδίως όταν πρόκειται για έναν από τους μεγαλύτερους εν ζωή συγγραφείς της Γαλλίας. Ωστόσο, η Annie Ernaux (Ανί Ερνό), της οποίας τα αιχμηρά και συχνά σπαρακτικά πορτρέτα της γαλλικής καθημερινότητας, της τάξης και της κοινωνίας απολαμβάνουν μια έξαρση του ενδιαφέροντος παγκόσμια, γνωρίζει ότι τα ράφια με τα βιβλία της σηματοδοτούν πόσο μακριά έχει φτάσει από την παιδική ηλικία της εργατικής τάξης στην αγροτική Νορμανδία μέχρι σήμερα. 

Η 82χρονη πεζογράφος απέσπασε την κορυφαία λογοτεχνική διάκριση, κερδίζοντας το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2022. Ένας θρύλος των σύγχρονων γαλλικών γραμμάτων που άξιζε να λάβει την εξαιρετική αυτή διάκριση τόσο για το έργο της όσο και «για το θάρρος και την κλινική οξύνοια με την οποία αποκαλύπτει τις ρίζες, την αποξένωση και τους συλλογικούς περιορισμούς της ατομικής μνήμης», όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο Ματς Μαλμ, μόνιμος γραμματέας της Σουηδικής Ακαδημίας, κατά τη διάρκεια της τελετής βράβευσης. Έτσι, η Annie Ernaux έγινε η πρώτη γυναίκα συγγραφέας από τη Γαλλία που λαμβάνει την ύψιστη διεθνή τιμή για την τέχνη του λόγου.

Γεννήθηκε το 1940 και ήταν κόρη ενός αγρότη και μιας εργάτριας εργοστασίου, οι οποίοι εγκατέλειψαν και οι δύο το σχολείο στα 12 για να διευθύνουν ένα επαρχιακό καφενείο και ένα παντοπωλείο. Η Ernaux ήταν η πρώτη στην οικογένειά της που έλαβε ανώτερη μόρφωση. Συγκεκριμένα, σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Rouen και αργότερα δίδαξε σε σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Από το 1977 έως το 2000 ήταν καθηγήτρια στο Centre National d’Enseignement par Correspondance. Στη Γαλλία, η Ernaux θεωρείται ίσως η μεγαλύτερη χρονογράφος της γαλλικής κοινωνίας τα τελευταία 50 χρόνια - ένα είδος φύλακα της συλλογικής μνήμης. Μ' ένα παραπλανητικά συνοπτικό, πραγματολογικό ύφος, αποκαλύπτει ανησυχητικά μυστικά και σωματικές εμπειρίες που συχνά κρύβονται από πολλούς, όπως παράνομη έκτρωση, άνοια, καρκίνο, σεξ. Σχολιάζοντας τη βράβευσή τns, η ίδια δήλωσε απλώς ότι «αισθάνθηκα μεγάλη έκπληξη... είμαι πολύ περήφανη, είμαι χαρούμενη». 

Κατά τη διάρκεια της ζωής της, έχει παντρευτεί, αποκτήσει δύο γιους και χωρίσει, μετακομίζοντας τελικά στο σύγχρονο προάστιο του Παρισιού, όπου ζει ακόμη και σήμερα, σε απόσταση από το γαλλικό λογοτεχνικό κατεστημένο. «Σε προσωπικό επίπεδο, η περίοδος που υπήρξε η πιο φωτεινή της ζωής μου ήταν μεταξύ 45 και 60 ετών, όταν είχα την εντύπωση ότι ήμουν πραγματικά μια ελεύθερη γυναίκα που έκανε ό,τι ήθελε. Ήταν μια περίοδος μεγάλης ελευθερίας για μένα, όταν ένιωθα καλά με τη ζωή. Τώρα γερνάω. Σε αυτή την ηλικία που είμαι πάντα υπάρχουν αυτά τα μικρά προβλήματα υγείας και η κούραση. Υπάρχει μια γυναίκα σ' ένα από τα τελευταία βιβλία της Simone de Beauvoir που λέει ότι υπάρχει μια γλυκύτητα στο να έχεις πίσω σου ένα μακρύ παρελθόν. Αυτό είναι ένα από τα συναισθήματα που μπορεί να έχει κανείς σε αυτή την ηλικία και είναι πολύ θετικό. Η τελευταία εικόνα στα "Χρόνια", μιας γυναίκας που απεικονίζεται με την εγγονή της, έχει κάτι από αυτή την τρυφερότητα που έχει κανείς όταν γερνάει» έχει αναφέρει η ίδια σε παλιότερη συνέντευξή της.

Η Ernaux κάνει το πέρασμα του χρόνου χειροπιαστό

Μέσα από φωτογραφίες και σκόρπιες αναμνήσεις από γεγονότα, λέξεις και πράγματα, η Annie Ernaux μας συμπαρασύρει σε μια περιδιάβαση στη ζωή της, από τα πρώτα χρόνια μετά τον Πόλεμο, μέχρι και σήμερα. Βιβλία, τραγούδια, ραδιόφωνο, τηλεόραση, διαφημίσεις και πρωτοσέλιδα δεκαετιών, σε αντίστιξη με προσωπικές συγκρούσεις και σημειώσεις. Μέσα από το βιβλίο της «Τα χρόνια» (εκδόσεις Μεταίχμιο), η συγγραφέας δείχνει ότι είναι δυνατόν να γράφει κανείς τόσο προσωπικά όσο και συλλογικά, τοποθετώντας τη δική της ιστορία μέσα στην ιστορία της γενιάς της, χωρίς ποτέ να μπερδεύει αυτά τα δύο. Σκέφτεται για το βιβλίο που γράφει ακόμη και την ώρα που το γράφει, αποφασίζοντας: «Δεν υπάρχει "εγώ" σε αυτό που θεωρεί ως ένα είδος απρόσωπης αυτοβιογραφίας. Υπάρχει μόνο "ένας" και "εμείς", σαν να ήταν τώρα η ώρα της ν' αφηγηθεί την ιστορία του παρελθόντος χρόνου».

«Θα είναι μια ολισθηρή αφήγηση» γράφει στο βιβλίο της, «συντεθειμένη σ' έναν αδιάκοπο συνεχή χρόνο, απόλυτο, που καταβροχθίζει το παρόν καθώς προχωρά». Η ιστορία αποτελείται από τις δικές της αναμνήσεις, από ιστορικά γεγονότα, από θραύσματα λαϊκής κουλτούρας, αργκό, σημειώσεις για τις λεπτές μεταμορφώσεις της κουλτούρας. Συναντάμε τον πόλεμο στην Αλγερία, τον φιλόσοφο Jean - Paul Sartre και τη Simone de Beauvoir, το «Les Amants d'un Jour» της Edith Piaf, το «Le Bonheur» της Agnes Varda, το μανιφέστο των 343 διάσημων γυναικών υπέρ των δικαιωμάτων των αμβλώσεων, την πυρηνική απειλή, την έκρηξη του καταναλωτισμού, την ανεργία, τη μετανάστευση, την πρόοδο της τεχνολογίας.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα John Banville, «Τα χρόνια» «αναμειγνύουν αναμνήσεις, όνειρα, γεγονότα και στοχασμούς σε μια μοναδική ανάδειξη της εποχής στην οποία ζήσαμε και ζούμε». Η Ernaux αποτυπώνει το απερίγραπτο πέρασμα του χρόνου, το οποίο επιστρώνει σαν «παλίμψηστα», προκειμένου να εκφράσει τη «βιωμένη διάσταση της ιστορίας» και, ίσως πιο κρίσιμο, να «δώσει μορφή στη μελλοντική απουσία της».

Η σχέση με τους γονείς της

Στην Ελλάδα έχουν μεταφραστεί αρκετά από τα βιβλία της, τα οποία όλα κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Στον «Τόπο» γράφει με βάση την προσωπική της εμπειρία για όλα όσα συνδέουν αλλά και απομακρύνουν τους πατεράδες από τις κόρες, αναλύοντας τι σημαίνει να χάνεις έναν γονιό, τα παιχνίδια που παίζει η μνήμη, τη σταδιακή αποξένωση ανάμεσα σε άτομα διαφορετικών γενιών και κοινωνικών τάξεων. Το βιβλίο αυτό μιλάει για τους ανθρώπους που μας γέννησαν.« Ένα βιβλίο γλυκόπικρο και αληθινό, γεμάτο από τις αναμνήσεις των παιδιών που μεγάλωσαν», όπως γράφει η Σοφία Νικολαΐδου στον πρόλογο του βιβλίου. 

«Πιστεύω ότι γράφω για τη μητέρα μου, γιατί είναι η δική μου σειρά να τη φέρω στον κόσμο» γράφει η βραβευμένη Annie Ernaux στο «Μία γυναίκα». Μετά τον «Τόπο», μας παραδίδει ένα ακόμη συγκινητικό αυτοβιογραφικό βιβλίο. Η μητέρα της πεθαίνει τη Δευτέρα 7 Απριλίου 1986 μετά από χρόνια άνοια. Η συγγραφέας, με τους δύο γιους της και τον πρώην άντρα της, περιλαμβάνει τη σορό της. Το αίσθημα της απώλειας την εκθέτει σε μια πρωτόγνωρη μοναξιά. Ποτέ κανείς δεν είναι προετοιμασμένος να χάσει τη μητέρα του. 

Η Annie Ernaux επιχειρεί ν' ανασυνθέσει τη ζωή αυτής της γυναίκας που υπήρξε η μητέρα της, μιας γυναίκας δραστήριας και ανοιχτής απέναντι στον κόσμο, που δούλεψε ως εργάτρια πριν ανοίξει το δικό της κατάστημα, που αγωνιούσε να διατηρήσει τη θέση της στην κοινωνία, που ήταν μανιώδης αναγνώστρια και πίστευε ότι «για να ανελιχθείς πρέπει πρώτα να μάθεις». Καλείται, όμως, ν' αντιμετωπίσει και τ' αντιφατικά αισθήματα που πολλές φορές νιώθει μια κόρη για τη μητέρα της: αγάπη και μίσος, ενοχή, τρυφερότητα, ενόχληση αλλά κι αυτή τη σπλαχνική και σιωπηλή προσκόλληση απέναντι σ’ αυτή την ηλικιωμένη γυναίκα που δεν ζει πια.

Η γραφή της Ernaux, ακριβής και σαφής, επαναφέρει με τρόπο σαρωτικό αυτή τη μητέρα που ήταν για την κόρη της η προσωποποίηση του χρόνου και της κοινωνικής συνθήκης της καταγωγής: «Έχασα τον τελευταίο δεσμό που είχα με έναν κόσμο στον οποίο δεν ανήκω πια».

Η Ernaux έχει αφιερωθεί στην αποκάλυψη της ίδιας της ζωής της

Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί πως τα βιβλία της Ernaux -εκτός από «Τα χρόνια»- σπάνια ξεπερνούν τις εκατό σελίδες. Σε κάθε ένα από αυτά, αναρωτιέται πάντα πώς μπορεί να είναι σίγουρη ότι οι αναμνήσεις της είναι σωστές. Κεντρική θέση στο έργο της κατέχει η επίγνωση ότι οι πιο προσωπικές στιγμές της ζωής διέπονται πάντα από τις συνθήκες στις οποίες συμβαίνουν. Ενώ η Ernaux γράφει ρητά και γλαφυρά για τον εαυτό της, το κάνει ως «εθνολόγος του εαυτού μου», όπως το έχει θέσει η ίδια. Αυτό γίνεται σαφέστερο στο βιβλίο της «Το γεγονός» (εκδόσεις Μεταίχμιο), όπου περιγράφει το δικαίωμα της κάθε γυναίκας να ορίζει το σώμα της, στο οποίο βασίζεται και στην ομότιτλη ταινία της της Οντρέ Ντιγουάν που τιμήθηκε με τον Χρυσό Λέοντα στο Φεστιβάλ Βενετίας 2021. 

Το 1963, η 23χρονη τότε Annie Ernaux μαθαίνει ότι είναι έγκυος. Η ντροπή την κυριεύει σαν πανούκλα: είναι ανύπαντρη και ξέρει πως μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη θα στιγματίσει την ίδια και την οικογένειά της. Μέσα σε συνθήκες παρανομίας κάνει έκτρωση με κίνδυνο της ζωής της. Αρκετά χρόνια αργότερα θα καταγράψει τις αναμνήσεις της, προσπαθώντας να κατανοήσει γιατί αυτή η εμπειρία τη σημάδεψε τόσο πολύ, τόσο βαθιά. «Το γεγονός» είναι η ιστορία αυτού του τραύματος, ενός τραύματος που δεν ξεπέρασε ποτέ.

Η συγγραφέας γράφει με σαφή, ελεγχόμενη ακρίβεια που είναι τόσο ζωντανή όσο και καταστροφική στην ανάγνωσή της και η οποία συνδέει τον πόνο και την ταπείνωση της εμπειρίας της με την τάξη, την εξουσία και την πατριαρχία. Αφηγείται με επιμέλεια τα πραγματικά γεγονότα ακόμα και τη γυναίκα που ετοιμάζεται να της κάνει την άμβλωση, καθώς βράζει τα εργαλεία της στην κουζίνα, τις αποτυχημένες προσπάθειες και την τελική, αγωνιώδη σοκαριστική αποβολή του εμβρύου σε μια πανεπιστημιακή τουαλέτα και τα ιατρικά προβλήματα που ακολουθούν. 

Αναμνήσεις ενός κοριτσιού

Η Ernaux αφαιρεί τα θραύσματα από την ψευδαίσθηση ότι παραμένουμε ένα και μοναδικό άτομο σε όλη μας τη ζωή. Ο αναστοχασμός για τα γεγονότα του παρελθόντος, και πώς αυτά μας μένουν και μας αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, διέπει το έργο της. Τα κεντρικά γεγονότα της ζωής της αποτελούν την αφετηρία για έναν στοχασμό πάνω σε ό,τι παραμένει ασύλληπτο- είναι σε θέση να προσεγγίσει το τυχαίο της ύπαρξης, καθώς και τα πιο σταθερά ρεύματά της.

Στις «Αναμνήσεις ενός κοριτσιού», που θα κυκλοφορήσει στην Ελλάδα σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, η συγγραφέας γράφει για την πρώτη της εξόρμηση μακριά από το σπίτι, ως σύμβουλος σε μια καλοκαιρινή κατασκήνωση, όπου είχε μια σεξουαλική συνάντηση με ένα αγόρι ονόματι «H». Το ωστικό κύμα εκείνης της νύχτας εξαπλώθηκε βίαια στο σώμα της και στη ζωή της για δύο χρόνια.

Η Ernaux χρησιμοποιεί το τρίτο πρόσωπο για να γράψει για «το κορίτσι του '58» που ήταν κάποτε, ένα κορίτσι που δεν μπορεί να φανταστεί ότι είναι τώρα: «Το κορίτσι στη φωτογραφία δεν είμαι εγώ, αλλά ούτε ένα φανταστικό δημιούργημα. Δεν υπάρχει καμία άλλη στον κόσμο που να γνωρίζω με τόσο μεγάλη και ανεξάντλητη λεπτομέρεια». Και όμως δεν είναι η ίδια. «Το κορίτσι στην εικόνα είναι μια ξένη που μου μετέδωσε τη μνήμη της» γράφει. «Αυτό το κορίτσι δεν είμαι εγώ, αλλά είναι αληθινό μέσα μου».