Graphic novel η βασανισμένη ζωή του γλύπτη «Γιαννούλη Χαλεπά»

Εχει ειπωθεί ότι η γραμμή που διαχωρίζει την ιδιοφυΐα από την παράνοια είναι εξαιρετικά λεπτή, συχνά δυσδιάκριτη, ενδεχομένως -σε κάποιες περιπτώσεις- ανύπαρκτη. Πράγματι, αρκετοί μεγάλοι καλλιτέχνες κατέληξαν σε ιδρύματα. Στη ζωή του Γιαννούλη Χαλεπά, όμως, του σημαντικότερου ίσως νεοέλληνα γλύπτη, δεν υπάρχει μόνο η κατάβαση στην κόλαση.

Υπάρχει και μια αναπάντεχη ανάσταση, μια απρόσμενη επανάκαμψη του καλλιτέχνη, μέσα από την οποία μάλιστα θα προέκυπταν έργα πολύ πιο προσωπικά από τα παλιά. Ο Γιαννούλης Ζαλεπάς γεννήθηκε το 1851 στον Πύργο της Τήνου από οικογένεια μαρμαρογλυπτών και από μια ιδιαίτερα μικρή ηλικία έδειξε σημάδια ενός σπάνιου ταλέντου που ερχόταν όχι μόνο να εναρμονιστεί με την θαυμαστή οικογενειακή παράδοση, αλλά και να την μετεξελίξει, φτάνοντάς έτσι την τέχνη του σε δυσθεώρητα ύψη.

Αρχικά, ολοκλήρωσε λαμπρές σπουδές στο Σχολείο των Τεχνών της Αθήνας για να συνεχίσει στην Ακαδημία του Μονάχου, όπου βρέθηκε με υποτροφία του Πανελληνίου Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου. Ο Χαλεπάς από την αρχή παρουσιάζει μια ασυνήθιστη ωριμότητα, γεγονός που μαρτυρούν τα τρία μνημειακά έργα από την πρώτη περίοδο της δημιουργίας του: η «Φιλοστοργία», ο «Σάτυρος που παίζει με τον Ερωτα» και, φυσικά, η θρυλική «Κοιμωμένη».

Αλλά, έμελλε να ακολουθήσει η προσωπική τραγωδία του που θα ματαίωνε την καλλιτεχνική του δραστηριότητα: Είναι ο εγκλεισμός του στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Εκεί θα παραμείνει για δεκατέσσερα ολόκληρα χρόνια -  από το 1888 ως το 1902. Μετά το θάνατο του πατέρα του το 1900, η μητέρα του τον φέρνει πίσω στο νησί, όπου ως το δικό της θάνατό, το 1916, ζει απομονωμένος και περιφρονημένος ως ο… «τρελός του χωριού».

Η μητέρα του, που είχε συνδέσει την τρέλα με την τέχνη του, όχι μόνο τον εμπόδιζε να δημιουργεί, αλλά και ό,τι έκανε του το κατέστρεφε! Ακολουθεί μια μακρά πορεία επανάκαμψης -από το 1918 έως το 1930- τόσο στη ζωή, όσο και στην καλλιτεχνική ενασχόληση. Οι επαφές με τον πνευματικό κόσμο της Αθήνας πυκνώνουν και σημαντικοί άνθρωποι από τον χώρο των τεχνών τον επισκέπτονται.

Ωσπου, το 1925 η Ακαδημία Αθηνών διοργανώνει έκθεση των έργων του και το 1927 τον τιμάει με το Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών. Λίγο μετά, με τη φροντίδα της ανιψιάς του Ειρήνης Χαλεπά, εγκαθίσταται στο σπίτι της στην Αθήνα. Εκεί θα ζήσει τα τελευταία χρόνια της ζωής του ως τον θάνατό του, το 1938, μέσα σε ένα κλίμα καθολικής πια αναγνώρισης, που όμως δεν τον αγγίζει, καθώς δουλεύει με πάθος, προσπαθώντας να κερδίσει τον χαμένο χρόνο.

Κατά καιρούς, πολλά έχουν γραφτεί για την «θεραπευτική σημασία της τέχνης», η οποία αποτελεί μία δεικλίδα ασφαλείας που σώζει τον καλλιτέχνη (ακόμη και έναν σπουδαίο καλλιτέχνη) από σοβαρότερες επιπλοκές της όποιας ψυχικής του διαταραχής. Ομως συχνά συμβαίνει και το αντίστροφο: «Η μοναδική τροφή για την τέχνη, είναι η ίδια η ζωή» είχε πει κάποτε ο διεθνούς φήμης ζωγράφος Αλέξης Ακριθάκης, και αν κρίνει κανείς από την αυτοκαταστροφική μανία με την οποία δημιουργούσε μικρά αριστουργήματα, είναι προφανές ότι περιαυτολογούσε.

Βέβαια, υπάρχουν εκπληκτικά παραδείγματα στα οποία συνέβαιναν και τα δύο: Ο καλλιτέχνης εξισορροπούσε τη δική του ψυχική διαταραχή με την παρηγοριά της τέχνης και της έκφρασής του μέσω αυτής. Αλλά και αυτή η τέχνη, τελικά τον απομυζούσε – όπως συμβαίνει και στην περίπτωση του Γιαννούλη Χαλεπά. Αυτή η βασανισμένη του ζωή -ακόμα και μετά την αναζωπύρωση της δημιουργικότητας- είναι που συγκίνησε τόσο πολύ τον σχεδιαστή κόμικς Θανάση Πέτρου και τον σεναριογράφο Δημήτρη Βανέλλη και γι’ αυτό προσπάθησαν να τη μεταφέρουν σε εικόνες, αφού η ιστορία του δεν μοιάζει με καμιά άλλη.

Το αποτέλεσμα είναι -αναμφίβολα- εξαιρετικό: Το graphic novel «Γιαννούλης Χαλεπάς. Ο μύθος της νεοελληνικής γλυπτικής» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη, μας μεταφέρει στα άδυτα της ανυπότακτης ψυχής και στις προϋποθέσεις πίσω από το αριστουργηματικό έργο του «Ελληνα Ροντέν», όπως έχει ονομαστεί. Ενα σχέδιο που καθηλώνει, τα πάντα μελετημένα μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια, εμβόλιμα αποσπάσματα από εφημερίδες της εποχής και επίσημα έγγραφα που πιστοποιούν τα γεγονότα της ζωής του Γιαννούλη Χαλεπά – όλα τα συνταιριάζουν ιδανικά και τα αφηγούνται με έναν τρόπο ευρηματικό οι δύο δημιουργοί.

Κάπως έτσι, με εικόνες και λέξεις σκιαγραφούν την περίπτωση του σπουδαίου Ελληνα γλύπτη, για την οποία μπορείς να ισχυρισθείς ότι δύσκολα ξεχωρίζεις πού τελειώνει η ιδιοφυΐα και πού ξεκινάει η παράνοια. Και αυτό καθιστά ακόμα περισσότερο το εγχείρημα γοητευτικό και συναρπαστικό.

Οπως εξηγεί στο «Εθνος της Κυριακής» ο Δημήτρης Βανέλλης: «Η ιδέα ήταν του Θανάση Πέτρου που είχε διαβάσει μία βιογραφία του Γιαννούλη Χαλεπά και είχε συγκινηθεί ιδιαίτερα από αυτήν. Αλλά και εγώ γνώριζα αρκετά από τα βιογραφικά στοιχεία του Χαλεπά, όποτε δέχτηκα και ξεκινήσαμε σχεδόν αμέσως τη συνεργασία. Στη συνέχεια, διαβάσαμε πολλά σχετικά βιβλία -γι’ αυτό υπάρχει στο τέλος της έκδοσης βιβλιογραφία- ενώ πραγματοποιήσαμε έρευνα για να βρεθούν ντοκουμέντα της εποχής -όπως αποσπάσματα από εφημερίδες- αρκετά από τα οποία παρατίθενται αυτούσια.

Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν να σταθμίσουμε το υλικό για να ξεχωρίσουμε τα πραγματικά γεγονότα. Διότι για τον Χαλεπά κυκλοφορούν πολλοί μύθοι για τη ζωή του και ήταν δύσκολο να διασταυρωθούν οι πληροφορίες και να ανακαλύψουμε ποια ήταν η πραγματικότητα. Και, βέβαια, η πρόκληση από την πλευρά του εικονογράφου ήταν το πώς όλα αυτά θα αποδοθούν σαν εικόνα – επειδή εκτός από την ανασύνθεση της εποχής έπρεπε να απεικονιστούν και υπαρκτά έργα τέχνη του Χαλεπά. Κατέληξε στη χρωματική επιλογή τόνων του γκρι και του ασπρόμαυρου γιατί αυτό ταίριαζε στη ζωή και το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά – το μάρμαρο, τον πηλό, τον γύψο και ίσως και τον ψυχισμό του. Όταν μιλάμε για τον Χαλεπά, αναφερόμαστε φυσικά σε έναν από τους μεγαλύτερους νεοέλληνες καλλιτέχνες. Ωστόσο, ακόμα και αν δεν ήταν τόσο σημαντικός, η ζωή του από μόνη της θα αποτελούσε πρόκληση για εμάς επειδή υπήρξε συγκλονιστική. Καλλιτέχνες με ψυχικά προβλήματα ήταν και είναι αρκετοί. Ομως, μόνο ο Χαλεπάς έπειτα από περίπου 35 χρόνια πλήρους αποχής από την Τέχνη και εγκλεισμού κάτω από άθλιες συνθήκες κατάφερε να ανακάμψει και να προχωρήσει σε μία δεύτερη δημιουργική περίοδο».

Από την πλευρά του, ο Θανάσης Πέτρου αναφέρει: «Το 2018 ήταν έτος Γιαννούλη Χαλεπά. Κάπου ξανάδιαβασα κάτι για τον ίδιο και το έργο του και άρχισα να το ψάχνω λίγο περισσότερο. Και μου φάνηκε ότι η συναρπαστική βιογραφία του θα μπορούσε να μεταφερθεί σε κόμικς. Ηταν μία πολύ ωραία εμπειρία, ένα συναρπαστικό ταξίδι. Μέσα από μια τόσο βασανισμένη ζωή ο Χαλεπάς κατάφερε να διατηρήσει ένα ασίγαστο πάθος για την Τέχνη, έχοντας ζήσει στη μοναξιά και την απομόνωση – τη σωματική και τη συναισθηματική. Πολλές ήταν οι δυσκολίες στο συγκεκριμένο εγχείρημα. Επρεπε να απεικονιστεί η εποχή, η ατμόσφαιρα, το έργο του ίδιου του Χαλεπά, τα σχέδιά του και τα γλυπτά του. Είναι άλλο το να περιγράφεις και άλλο το να απεικονίζεις – εφόσον θέλεις να έχει μια αληθοφάνεια αυτό που κάνεις. Για παράδειγμα, έψαξα και βρήκα την εκκλησία στα Αλάτσατα της Σμύρνης στην οποία έκανε το πέπλο ο αδερφός του, Νικόλας. Τότε ήταν που ο Χαλεπάς έκανε την πρώτη απόπειρα αυτοκτονίας. Αυτό συνέβη σε πάρα πολλές από τις περιπτώσεις για τις οποίες έπρεπε να προηγηθεί έρευνα ώστε να αποτυπωθεί πειστικά η εποχή. Εάν μένει κάτι εκτός από το έργο του, είναι το πάθος που τον διέκρινε για την Τέχνη και αυτό αναδεικνύεται ανάγλυφα από την παρούσα έκδοση».