Ευαγγελισμός της Θεοτόκου: «Ευαγγελίζου γη χαράν μεγάλην»

Στην πορεία προς την Μεγάλη Εβδομάδα και την Ανάσταση, η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου αποτελεί για τον ελληνικό λαό ορόσημο διπλού, θρησκευτικού και εθνικού εορτασμού. Το ελπιδοφόρο μήνυμα της σωτηρίας των ανθρώπων, μέσω της ενσάρκωσης του Υιού και Λόγου του Θεού που μεταφέρει ο Αρχάγγελος Γαβριήλ στην Παρθένο Μαρία, συνδυασμένο με την ευοίωνη ανοιξιάτικη στιγμή του εορτασμού του συγκινούσε πάντοτε τους Έλληνες, γεμίζοντάς τους όχι μόνο κατάνυξη, αλλά και αισιοδοξία για το μέλλον.

Από την άλλη πλευρά, η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου συμπίπτει με την εθνική επέτειο του εορτασμού της έναρξης της ελληνικής επανάστασης του 1821 και ο διφυής αυτός θρησκευτικός και εθνικός εορτασμός έχει βαθύτατα προσδιορίσει τη φυσιογνωμία της εορτής αυτής.

Ο αγώνας των Ελλήνων έγινε, όπως ομολογούσαν οι αγωνιστές του 1821, «για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία». Δεν πρόκειται συνεπώς μόνο περί μιας εθνικής επετείου, αλλά περί συζεύξεως, αλληλοπεριχωρήσεως, κοινής πορείας και αδιατάρακτης ενότητας Ελληνισμού και Ορθοδοξίας.

Σήμερα η πατρίδα μας και ολόκληρη η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει την πανδημία του κορονοϊού. Στους ναούς μας δεν τελούνται τα Ιερά και Ζωηφόρα Μυστήρια. Ωστόσο, οι Ορθόδοξοι Έλληνες στεκόμαστε όρθιοι, έχοντας την ελπίδα μας στον Θεό.

«Σε πολλούς ελληνικούς τόπους θεωρούσαν την εορτή ως ορόσημο για την έναρξη της άνοιξης και τη συνακόλουθη επιστροφή των χελιδονιών, γι’ αυτό και τα παιδιά έβγαζαν από το χέρι τους τον ‘’μάρτη’’, δηλαδή την στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή που είχαν φορέσει την πρώτη Μαρτίου, και την άφηναν σε κλαδιά δένδρων ‘’για να τον πάρουν τα χελιδόνια’’, τραγουδώντας ή απαγγέλλοντας παραλλήλως και στίχους από το τραγούδι του χελιδονίσματος» αναφέρει στο ethnos.gr o καθηγητής Λαογραφίας και πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, κ. Μανόλης Γ. Βαρβούνης.

Μάλιστα, η ιδέα του ορίου, της λειτουργίας δηλαδή της εορτής ως χρονικού οροσήμου για την έναρξη της ανοιξιάτικης περιόδου, οδήγησε στην παγίωση μιας σειράς αναλόγων διαβατήριων τελετουργιών.

«Έτσι, για παράδειγμα, στις Καρυές της περιοχής Καβακλί, στη Βόρεια Θράκη, τα μεσάνυχτα της παραμονής της εορτής χτυπούσαν δυνατά χάλκινα οικιακά σκεύη, για την αποτροπή του κακού, ενώ παραλλήλως απήγγειλαν επωδή, και άναβαν τελετουργικές πυρές, τις οποίες και υπερπηδούσαν» επισημαίνει ο καθηγητής.

Στην Κεσσάνη της Ανατολικής Θράκης παρόμοια τελετουργία είχε τον χαρακτήρα αγερμού των παιδιών στα σπίτια του χωριού. Σε άλλα χωριά της Ηπείρου χτυπούσαν όχι μόνο χάλκινα, αλλά και πήλινα σκεύη με κουτάλια, άναβαν εθιμικές πυρές και χτυπούσαν κουδούνια, αλλά και έκαιγαν την κοπριά των ζώων, καπνίζοντάς τα «για να μην αρρωστούν».

«Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, οι επωδές που απαγγέλλονταν, αποτελώντας αναπόσπαστο τμήμα της τελετουργίας, εξόρκιζαν τα φίδια, αλλά και τα βλαπτικά ερπετά και έντομα, με προφανή στόχο την προφύλαξη της μελλοντικής σοδειάς και των καλλιεργειών τους. Ο Ν. Γ. Πολίτης αναφέρει ότι στα χωριά της Ηπείρου συνήθιζαν το πρωί της εορτής να περιφέρονται με πομπή στα χωράφια, τους κήπους και τα αμπέλια τους, με τραγούδια και χτυπήματα κουδουνιών, πιστεύοντας ότι έτσι θα διώξουν τα βλαπτικά φίδια και τα ερπετά, αλλά και ότι αν την ημέρα εκείνη ακουστεί βροντή, την υπόλοιπη χρονιά δεν θα εμφανιστούν φίδια στην περιφέρεια του χωριού» υπογραμμίζει ο κ. Βαρβούνης.

Και συνεχίζει: «Στους Βλάχους της Πίνδου ο αγερμός των παιδιών πραγματοποιούνταν μετά το μεσημεριανό φαγητό, με κουδούνια και κυπριά από τα ζώα τους, και με επίκληση για την εκδίωξη των φιδιών και των ερπετών από τις καλλιέργειές τους. Σε άλλες πάλι περιοχές οι κοπέλες πήγαιναν στα χωράφια, έπιαναν τα στάχυα και εύχονταν τελετουργικά: ‘’όσα σιτάρια πιάνω, / τόσα μαλλιά να κάνω’’, σε μια προσπάθεια να αποκτήσουν τελετουργικά τη θαλερότητα και τη ζωντάνια της φύσης.

Στην Αλεξανδρούπολη συνήθιζαν να πηγαίνουν στην εξοχή, όπου κυλιούνταν τελετουργικά στο χορτάρι, και κατόπιν έτρωγαν εκεί πίτες που είχαν πάρει από τα σπίτια τους, ενώ αλλού κατασκεύαζαν κούνιες και κουνιούνταν τραγουδώντας ερωτικά και γονιμικού περιεχομένου τραγούδια. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι συνειρμικά και μαγικά αποκτούσαν τη δροσιά και τη δύναμη της φύσης και της βλάστησης».

Στην Καππαδοκία παρασκεύαζαν μικρές πίτες, σε μία από τις οποίες έβαζαν νόμισμα, και όποιος το έβρισκε θεωρούνταν ο τυχερός της χρονιάς, όπως συμβαίνει και με τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς. Επίσης, τηρούσαν αυστηρή εθιμική αργία, πιστεύοντας ότι αν εργαστούν θα επισύρουν την τιμωρία τους από το Θεό, ενώ στη Κρήτη δεν έλεγαν καν τη λέξη «ψαλίδι», πιστεύοντας ότι σε διαφορετική περίπτωση θα γεμίσει το σπίτι ψαλίδες.

«Αυστηρά απαγορεύονταν και η σαρκική συνεύρεση των ζευγαριών την παραμονή της εορτής, με την πίστη ότι μια εγκυμοσύνη εκείνη την ημέρα θα είχε ως συνέπεια τη γέννηση παιδιού δύσμορφου, ανάπηρου και τερατόμορφου, όπως θεωρούσαν ότι συνέβαινε με όλα τα ‘’γιορτοπιάσματα’’. Μάλιστα, στην Αράχωβα πίστευαν ότι ακόμη και το νερό από τη βρύση έπρεπε να το μεταφέρουν στο σπίτι με τρεις στάσεις, γιατί διαφορετικά θα παρουσιάζονταν φίδια στο σπίτι τους», σύμφωνα με τον καθηγητή.  

Σε ανάλογες δοξασίες και δεισιδαιμονίες διαφόρων ελληνικών περιοχών, όπως της Ύδρας, της Λήμνου και της Πυλίας, κοινή είναι η πίστη ότι παραβίαση της εθιμικής αργίας της εορτής είχε ως συνέπεια την εμφάνιση βλαπτικών εντόμων μέσα στο σπίτι ή στα κτήματα, με αποτέλεσμα την καταστροφή της σοδειάς ή βασικών περιουσιακών στοιχείων κάθε οικογένειας. Στην Κρήτη τελούσαν και μαντεύματα από την τελευταία μπουκιά του ψωμιού του εορταστικού τραπεζιού, την οποία τα κορίτσια τοποθετούσαν κάτω από το μαξιλάρι τους, απαγγέλλοντας σχετική επωδή, ώστε να προκαλέσουν μαντικά περί γάμου όνειρα.

Επίσης, ευλαβικά τηρείται η κατάλυση ψαριού κατά την εορτή αυτή, η οποία αποτελεί διάλειμμα και για την αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής, στη διάρκεια της οποίας εμπίπτει πάντοτε η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Συνήθως καταναλώνεται μπακαλιάρος με σκορδαλιά, που έχει πλέον επικρατήσει ως το εθιμικά επιβεβλημένο έδεσμα της ημέρας. Ναοί που εορτάζουν υπάρχουν σε όλες σχεδόν της περιοχές της Ελλάδας, με κυριότερο ίσως το προσκύνημα της Ευαγγελίστριας στην Τήνο, που καθιερώθηκε μετά την θαυματουργική εύρεση της εικόνας της Μεγαλόχαρης, το 1823.

«Τέλος, η εορτή αυτή αποτελούσε παλαιότερα ορόσημο για την μετακίνηση των νομάδων κτηνοτρόφων από τα χειμαδιά στα ψηλότερα βοσκοτόπια, όπου θα περνούσαν το καλοκαίρι, αλλά και για την μετακίνηση των κυψελών των μελισσοτρόφων στην ύπαιθρο. Ειδικότερα οι Σαρακατσάνοι την ημέρα αυτή έβαζαν («αρμάτωναν») τα ‘’κυπροκούδουνα’’ στα ζώα τους, ενώ τα αγόρια, κρατώντας ένα καλαθάκι με λουλούδια, περιέρχονταν τα κονάκια και εύχονταν για τη νέα κτηνοτροφική περίοδο που άρχιζε» προσθέτει ο κ. Βαρβούνης.