Ιστορική αναδρομή: Πότε και πώς τέθηκε το ζήτημα των τριών «Μακεδονιών»

Έως τα χρόνια του Ιουστινιανού (527-565 µ.Χ.) η Ανατολική Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία επιστρέφει µε δύναµη στη διεκδίκηση της κοσµοκρατορίας. Μάχεται στην Ιταλία, ελέγχει τη Βόρεια Αφρική, εφαρµόζει ένα πρωτοφανές αµυντικό δίκτυο οχυρωµάτων κατά µήκος του ∆ούναβη και υπερτερεί των Περσών στη µακρά τους διαµάχη. Με νέο νοµικό κώδικα και τεράστιο αστικό οικοδοµικό πρόγραµµα, αντιµετωπίζει τις συνεχείς επιδροµές από Βορρά επιτυχώς. Οχι πάντοτε. Μπορεί η αυτοκρατορία να ξεπέρασε Ούννους και Γότθους, αλλά ο Προκόπιος, το έτος 540, σηµειώνει πως οι Αντες κατάφεραν να λεηλατήσουν την Κασσάνδρεια στη Χαλκιδική, «αν και έως τότε δεν είχαν καταφέρει να εκπολιορκήσουν τειχισµένη πόλη».

Η κατάσταση στην Ευρώπη

Η µεγάλη µετανάστευση των «βαρβάρων» πέτυχε να αλλάξει το πολιτικό τοπίο. Η ∆ύση υπέκυψε και οι νέοι επισκέπτες είναι καίσαρες και βασιλείς. Ανατολικά κυριαρχεί ένα νέο µόρφωµα, το κράτος των Αβάρων, υπό χαγάνο, που έχει υποτάξει πλήθος φύλων και λαών και προσδοκά να γίνει η µεγαλύτερη απειλή για τον ρωµαϊκό κόσµο. Οι Αβαροι απλώνονται από τη σηµερινή Αυστρία έως τη Ρουµανία και ανάµεσά τους υπάρχουν τα σλαβικά φύλα. Η δύναµή τους είναι τεράστια, γνωρίζουν από πολιορκίες, και καταφέρνουν να υποτάξουν το Σίρµιο (Μιτρόβιτσα) που έχει ζωτική σηµασία για το ράγισµα της αµυντικής γραµµής των Βαλκανίων. Ωσπου να επιχειρήσουν την «µεγάλην πόρθησιν» εκστρατεύοντας κατά Θεσσαλονίκης και Κωνσταντινούπολης, συνοδεύονται από λαούς υποτελείς, Σλάβους, που κατεβαίνουν οικογενειακώς, βαθµιαία, στα Νότια Βαλκάνια. Οταν ο Ηράκλειος αντιµετωπίζει πρώτη φορά τους Αραβες, στη µάχη του Ιεροµύακα (Γιαρµούκ), και κατατροπώνεται, ο στρατός του απαρτίζεται και από µια µεγάλη οµάδα από Σλάβους.

Οι Φοιδεράτοι

Οι νέοι επισκέπτες του Ιλλυρικού (όπως ονόµαζαν τότε τα Βαλκάνια) συχνά παρέµεναν στις χώρες όπου τους οδηγούσαν οι Αβαροι. Η µεγάλη µετανάστευση των λαών είχε το χαρακτηριστικό της ώθησης λαών προς νέες περιοχές, καθώς πιέζονταν συνεχώς από τα ανατολικά και τα βόρεια. Η Ανατολική Αυτοκρατορία ενίοτε αποδεχόταν την παραµονή τους, επειδή ο τόπος ήταν αποκαµωµένος από συνεχείς φυσικές καταστροφές, επιδηµίες, και άδειαζε από κατοίκους. Οι ξένοι που έµεναν στα µέρη που τους υποδείκνυαν έκαναν συµφωνίες µε τη διοίκηση της Κωνσταντινούπολης και αναλάµβαναν υποχρεώσεις φύλαξης ή συµµαχίας. Τέτοιοι ήταν οι Σέρβοι και οι Χρωβάτες και τους έλεγαν φοιδεράτους, δηλαδή υπόσπονδους. Οι λιγότερο πρόθυµοι προκαλούσαν συχνά εξεγέρσεις, ενώ µε το πέρασµα των δεκαετιών ηρεµούσαν κάπως.

Σκλαβηνίες

Ξέρουµε τουλάχιστον δεκαπέντε «έθνη» (όπως ονόµαζαν τους αβάπτιστους επισκέπτες), όπως ήταν οι Σαγουδάτοι, οι ∆ραγουβίτες, οι Σµολεάνοι, οι Βερζίτες, οι Βελεγεζίτες, οι Μελιγγοί, οι Στρυµονίτες, οι Βαϊουνίτες, οι Εζερίτες που εγκαταστάθηκαν στα Μέσα και στα Νότια Βαλκάνια, µαζί µε άλλους, επίσης Σλάβους. Η διοίκηση τους οργάνωσε στις λεγόµενες «σκλαβηνίες». Είχαν ρήγα που τους κυβερνούσε και η συµπεριφορά τους ήταν ποικίλη. Εκτός από την Αγχίαλο και ελάχιστα άλλα κάστρα, ζούσαν στην ύπαιθρο, ήταν δεινοί πολεµιστές στα µονόξυλά τους και η Θεσσαλονίκη πιεζόταν πολύ από τις επιθέσεις τους. Η κατάσταση κράτησε από τα τέλη του 6ου αιώνα έως βαθιά στον 8ο. Στην πρώτη φάση έχει διασωθεί µια «Βίβλος των θαυµάτων του Αγίου ∆ηµητρίου» από δύο συγγραφείς, όπου περιγράφονται τα γεγονότα µεταξύ των Θεσσαλονικέων και των Αβαροσλάβων, αλλά και µια είσοδος προσφύγων, των Σερµησιάνων, και η µετέπειτα τύχη τους.

Οι νέες συνθήκες

Η εποχή του Ιουστινιανού σε λιγότερο από έναν αιώνα ήταν ανάµνηση. Αναφέρω µόνο τα πολύ σηµαντικά γεγονότα που άλλαξαν την κατάσταση: η ορµητική επέκταση των Αράβων, ο ρόλος των νέων εγκαταστάσεων στο Ιλλυρικό, οι ευδιάκριτες διαφορές ανάµεσα στη µεσαιωνική Ανατολή και τη µεσαιωνική ∆ύση, η εικονοµαχία και τα µέτρα που έπαιρνε το Βυζάντιο για να ελέγξει τις περιοχές που του απέµειναν. Στην Ανατολή το κράτος δεν είχε εκλείψει. Οι αυτοκράτορες εφάρµοζαν µέτρα εσωτερικών µετακινήσεων που οδήγησαν σε ανταλλαγές πληθυσµών. Οι σκλαβηνίες µετατράπηκαν σε υποταγµένες περιοχές, που ωστόσο δηµιουργούσαν αστάθεια. Επιπλέον, η διοίκηση της Ανατολής παρακολουθούσε µε τις υπηρεσίες της και µελετούσε τους νέους πληθυσµούς. Εποικοι από τη Μικρασία ενίσχυαν το κράτος στο Ιλλυρικό, και σκλαβηνοί έπαιρναν την άγουσα σε µικρασιατικά τοπία. Μια τακτική που έγινε θεσµική, ιδίως όταν εµφανίστηκαν οι πρώτοι επισκέπτες που δεν είχαν καµία διάθεση να αφοµοιωθούν. Αν και µιµήθηκαν στην εντέλεια τη βυζαντινή διοίκηση, λειτούργησαν ως αντίβαρο στην ισχύ των Ρωµαίων. Ηταν οι Βούλγαροι.

Οι Βούλγαροι

Οι νέοι επισκέπτες δεν ήταν Σλάβοι, και οι αρχηγοί τους χρησιµοποιούσαν τα ελληνικά στη διπλωµατία. Αρχικά βοηθούσαν τους Βυζαντινούς στα εσωτερικά τους, αλλά γρήγορα κατάφεραν να εξασφαλίσουν µεγάλες περιοχές της Θράκης και του κεντρικού Ιλλυρικού. Ο Οµουρτάγ, ο Κρούµµος, ο Συµεών, έως τις αρχές του 10ου αιώνα, επιχείρησαν µεγάλους πολέµους, επιθετικούς και αµυντικούς. Το όνοµα «Μακεδονία» είχε µεταφερθεί από την αρχαία κοιτίδα του σε στρατιωτική διοίκηση µε κέντρο την Αδριανούπολη – ήταν ακριβώς το «θέµα Μακεδονίας». Η δυναστεία των Μακεδόνων ήταν θρακιώτικη. Οταν ο Καµενιάτης περιγράφει την ύπαιθρο της Θεσσαλονίκης, αναφέρει πως δυτικά της κατοικούσαν Σαγουδάτοι και ∆ραγουβίτες που άλλοι υπάγονταν στο Βυζάντιο και άλλοι πλήρωναν φόρο στους Βουλγάρους.

Η αναμέτρηση

Από τον 8ο αιώνα η βυζαντινή επικράτεια περνώντας από µια σκοτεινή φάση άρχισε να συνέρχεται. Με διπλωµατικά και στρατιωτικά µέσα. Ο εκχριστιανισµός ήταν ένα δραστικό εργαλείο, στους Σλάβους, στους Βουλγάρους, ακόµη και στους Ρώσους. Πρώτα ο Τσιµισκής και µετά ο Βασίλειος Β’ κατάφεραν να υποτάξουν, χωρίς να αφοµοιώσουν, τη βουλγαρική στρατιωτική ισχύ. Επιδροµείς όπως οι Κοµάνοι και οι Πετσενέγοι άρχισαν να παίζουν σηµαντικό ρόλο στα πράγµατα των Βαλκανίων. Η βαλκανική τοπογραφία και τα «εθνικά» κράτη των παλαιών φοιδεράτων άρχισαν να αποκτούν ισχύ. Η χαρτογράφηση των νέων ισορροπιών αποτυπώνεται στους Βυζαντινούς ιστορικούς και διπλωµάτες. Η Βουλγαρία και µετά η Σερβία χάνουν την ανεξαρτησία τους από την πρώτη ήδη επιρροή των Οθωµανών, που από τον 14ο αιώνα καταλαµβάνουν το µεγαλύτερο µέρος των Βαλκανίων.

Οι Οθωμανοί

Ενώ η Κωνσταντινούπολη πέφτει, οι Οθωµανοί ολοκληρώνουν σταδιακά την κυριαρχία τους από τον ∆ούναβη έως τις ενετικές κτήσεις και θεωρούν τους διακριτούς υποταγµένους λαούς ως «µελέτια», που διατηρούν τη θρησκευτική τους ιδιότυπη ελευθερία µέσω του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Από τον 14ο έως το τέλος του 18ου αιώνα, οι κάτοικοι των Βαλκανίων που δεν εξισλαµίστηκαν ζούσαν έναν αργά εξελισσόµενο βίο, καθώς το Ντιβάνι ήταν αµείλικτο µόνο στους εξεγερµένους, αλλά κατά τα άλλα διατηρούσε σχετική ανοχή στους χριστιανούς, που γνώρισαν αρκετή καταπίεση όταν η ισχύς των Οθωµανών άρχισε να φθίνει. Πάντως, σε όλους αυτούς τους αιώνες η Μακεδονία δεν υπήρχε πουθενά ως όρος. Αλλά η σερβική εθνογένεση και η κατάσταση στις παραδουνάβιες ηγεµονίες δηµιούργησε µια νέα «ηθική», που συµπεριλάµβανε έντονη τάση για «περιοχές υποτελείς στον σουλτάνο, αλλά µε αυτονοµία».

Η Ρήξη

Εως το 1870 γεννήθηκε η νέα Ελλάδα και η τάση της να προσπαθεί να εκµεταλλευτεί αστοχίες του «µεγάλου ασθενούς» µε τα κινήµατα του 1854 και του 1878 στα βόρειά της, ενώ και η Κρήτη έβραζε. Αλλά γεννήθηκαν νέα κράτη: η Ιταλία, η Γερµανία και κυρίως η Εξαρχία της Βουλγαρίας, που έθετε νέα σύνορα στην ιστορία της Ορθοδοξίας. Τα Μέσα Βαλκάνια χωρίστηκαν κατά το θρησκευτικό φρόνηµα και οι Οθωµανοί δέχονταν µε ένα πλειοψηφικό σύστηµα την αλλαγή εκκλησιαστικής ηγεσίας σε κάθε χωριό και πόλη. Η Βουλγαρία γεννήθηκε πολιτικά, νικώντας απρόσµενα τη Σερβία στη δεκαετία του 1880, και απέκτησε, µε τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, χάρη στους Ρώσους, έναν τεράστιο διαµήκη χάρτη διεκδικούµενων εδαφών.

Γενικά άρχισε να εφαρµόζει τακτική προς την απόκτηση περιοχών µέσω του ευρήµατος της αυτονοµίας, κι έτσι κέρδισε την Ανατολική Ρωµυλία και ορέχτηκε την επιρροή στα δυτικά. Τότε φτιάχτηκε ένας χάρτης, από ξένα κέντρα, που έθετε ζήτηµα «τριών Μακεδονιών» που τους έπρεπε εθνοτική δικαίωση, και οι Νεοέλληνες αντέδρασαν, κάπως καθυστερηµένα. Παράλληλα οι Ρουµάνοι απαιτούσαν ενσωµάτωση κάθε λατινόφωνου «µελετιού» και τελευταία πήρε σειρά η Αλβανία, από ιταλική επιρροή.