21-22 Αυγούστου 1926: Ο Κονδύλης ανατρέπει τον Πάγκαλο

Η ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο –σαν συνέχεια του εθνικού διχασμού- και η πλημμυρίδα των προσφύγων από τα μικρασιατικά παράλια προκάλεσαν κατάρρευση του ελληνικού πολιτικού συστήματος και καταρράκωση της αξιοπιστίας του πολιτικού προσωπικού. Στηριγμένοι στα περίφημα «δημοκρατικά τάγματα», δηλαδή παραστρατιωτικές οργανώσεις που είχαν ενταχθεί επισήμως στη διάρθρωση του ελληνικού στρατού δήθεν για να προασπίσουν το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας- στρατηγοί και συνταγματάρχες επιχείρησαν να καταλάβουν (και ορισμένοι κατέλαβαν) την εξουσία, ο ένας μετά τον άλλον, επικαλούμενοι τη σωτηρία της πατρίδας και του πολιτεύματος.

Ένας από αυτούς ήταν ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος (1878-1952)που τον Ιούνιο του 1925 κατέλαβε την εξουσία με πραξικόπημα, πήρε ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, την οποία στη συνέχεια διέλυσε και –μετά την παραίτηση του Προέδρου της Δημοκρατίας Παύλου Κουντουριώτη- αναρριχήθηκε με νόθες εκλογές στο προεδρικό αξίωμα.

Ο λαομίσητος δικτάτορας πηγαίνει διακοπές

Μετά από 14 μήνες παραμονής στην εξουσία, ο Πάγκαλος κατάφερε να καταστεί λαομίσητος και να συνασπίσει εναντίον του ολόκληρο τον πολιτικό κόσμο. Μαζί του συνεργάστηκαν λίγοι πολιτικοί, ήσσονος σημασίας και χωρίς λαϊκό έρεισμα, όπως ο Αθανάσιος Ευταξίας (1849-1931), που ανέλαβε πρωθυπουργικά καθήκοντα στις 19 Ιουλίου 1926, με υποσχέσεις για την αποκατάσταση του κοινοβουλευτισμού. Αλλά και οι στρατηγοί και οι διοικητές των «δημοκρατικών ταγμάτων» που είχαν υποστηρίξει τον Πάγκαλο στο παρελθόν, στράφηκαν εναντίον του επικαλούμενοι την ενδοτική εξωτερική πολιτική και την ιδιοτέλειά του και ετοιμάζονταν να τον ανατρέψουν. Εκείνος που πρόλαβε –διότι φαίνεται ότι ετοιμάζονταν και άλλοι- ήταν ο στρατηγός Γεώργιος Κονδύλης που οργάνωσε πραξικόπημα τη νύχτα του Σαββάτου 21 προς Κυριακή 22 Αυγούστου 1926. 

Ο Πάγκαλος είχε πληροφορηθεί ότι κάτι δεν πήγαινε κατά στο στράτευμα και τα όργανά του πραγματοποιούσαν συνεχείς επιθεωρήσεις. Ο υπουργός Στρατιωτικών του καθεστώτος αντιστράτηγος Χαράλαμπος Τσερούλης (1879-1929)είχε διατάξει το βράδυ της Πέμπτης προς Παρασκευή προληπτικό συναγερμό στη φρουρά Αθηνών και συλλήψεις πολιτικών και ανώτερων αξιωματικών. Ο δικτάτορας, ήσυχος μετά από αυτά, πήγε στις Σπέτσες για παραθερισμό.

Το σύνθημα και οι συνωμότες

Το σύνθημα για να κινηθούν οι πραξικοπηματίες ήταν δέκα πυροβολισμοί που ακούστηκαν στις 10.30μ.μ. το βράδυ του Σαββάτου από την πλευρά του Πεδίου του Άρεως και άλλοι τόσοι γύρω στα μεσάνυχτα από την πλευρά της Ακρόπολης. Ο κόσμος, συνηθισμένος από πυροβολισμούς, δεν ανησύχησε και τα νυχτερινά κέντρα συνέχισαν τα προγράμματά τους. Στις 3 π.μ. ακούστηκε ο συνθηματικός κανονιοβολισμός και οι ενεχόμενες στρατιωτικές μονάδες κίνησαν για να καταλάβουν τα κτίρια των υπουργείων και του τηλεγραφείου. Τα ίδια παραστρατιωτικά «Δημοκρατικά Τάγματα» που ανέβασαν τον Πάγκαλο στην εξουσία κινήθηκαν πρώτα, υπό τις διαταγές του Κονδύλη, για να τον ανατρέψουν. Συγκεκριμένα, κινήθηκαν το 1ο και 2ο τάγμα, οι αξιωματικοί των οποίων πέτυχαν την άμεση προσχώρηση και του 1ου Συντάγματος Πεζικού. 

Οι πιστοί του καθεστώτος

Πιστό στον Πάγκαλο έμεινε το 4ο τάγμα υπό τον ταγματάρχη Τζαννάτο, καθώς και ο ταξίαρχος της «δημοκρατικής φρουράς» συνταγματάρχης Βουτσινάς. Για να αποφύγουν την περικύκλωση, οι δύο αξιωματικοί οδήγησαν τους άντρες τους στα βορειοανατολικά υψώματα του Λυκαβηττού, όπου κατέλαβαν θέσεις. Από εκεί, στάλθηκε μια διμοιρία να καταλάβει την κορυφή του Λυκαβηττού, η οποία έσπασε τις πόρτες του ναΐσκου του Αγίου Γεωργίου και τοποθέτησε οπλοπολυβόλα στη σκεπή, με σκοπό να αναγκάσει το πυροβολείο του Λυκαβηττού σε παράδοση. Όμως ο επικεφαλής ανθυπολοχαγός αρνήθηκε και η διμοιρία υποχώρησε τις πρώτες πρωινές ώρες στις θέσεις που κατείχε το υπόλοιπο τάγμα.

Στις 5.30 π.μ. ο υποδιοικητής του 1ου τάγματος Περιστέρης στάλθηκε επικεφαλής λόχου προς τον Βουτσινά και του ζήτησε να παραδοθεί. Φαίνεται ότι επί δίωρο επακολούθησαν διαπραγματεύσεις και στις 7.30 π.μ., όταν πλέον ήταν φανερό ότι το πραξικόπημα είχε επικρατήσει, Βουτσινάς και Τζαννάτος παραδόθηκαν. Ο πρώτος αφέθηκε ελεύθερος και ο δεύτερος οδηγήθηκε στο στρατιωτικό νοσοκομείο.

Η σύλληψη του υπουργού Στρατιωτικών

Στο μεταξύ, ακούγοντας τους πυροβολισμούς, ο υπουργός Τσερούλης ανέβηκε σε ένα αυτοκίνητο μαζί με τον υπασπιστή του και πήγαν στο 1ο τάγμα της «δημοκρατικής φρουράς», διοικητής του οποίου ήταν ο ταγματάρχης Β. Ντερτιλής (17 χρόνια αργότερα επρόκειτο να γίνει διοικητής των κατοχικών ταγμάτων ασφαλείας). Ο Τσερούλης σταμάτησε στην πύλη του τάγματος και ζήτησε να παρουσιαστεί μπροστά του ο Ντερτιλής, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Τότε ο Τσερούλης μπήκε έξαλλος στο γραφείο του Ντερτιλή, αλλά εκεί βρισκόταν και ο Πάγκαλος, ο οποίος τον συνέλαβε. Λέγεται ότι ο Τσερούλης επιχείρησε να βγάλει το περίστροφό του και ο Πάγκαλος του είπε, «άσε Χαράλαμπε, δεν είσαι για τέτοια».

Ο Τσερούλης παραδόθηκε, έμεινε για μερικές ώρες κρατούμενος σε ένα θάλαμο, στη συνέχεια στάλθηκε στο στρατιωτικό νοσοκομείο και την επομένη αφέθηκε ελεύθερος. Το ίδιο έγινε και με τον υφυπουργό προεδρίας Μακρή, που συνελήφθη στο πρωθυπουργικό γραφείο. Μόνον οι τρεις αυτές συλλήψεις (Τσερούλης, Τζαννάτος και Μακρής) πραγματοποιήθηκαν. Ο πρωθυπουργός Ευταξίας και οι υπουργοί έμειναν υπό περιορισμό στα σπίτια τους και λέγεται ότι πληροφορήθηκαν τι συνέβη από τις πρωινές εφημερίδες. Η «επανάσταση» επικράτησε αναίμακτα και πέρα από την κατάληψη των υπουργείων δεν λήφθηκε κανένα άλλο μέτρο, εκτός από δύο τανκς που πήραν θέση στο Σύνταγμα. 

Η προκήρυξη προς το «έθνος»

Το πρωί τοιχοκολλήθηκαν προκηρύξεις που υπέγραφε ο «Αρχηγός της Επαναστάσεως Γ. Κονδύλης», στις οποίες γινόταν λόγος για την αποκατάσταση της νομιμότητας, όχι όμως και για εκλογές. «Προς το ελληνικόν έθνος: Αι ένοπλοι δυνάμεις της χώρας, καταλύσασαι την τυραννίαν του στρατηγού Παγκάλου μου ανέθεσαν την διακυβέρνησιν της Χώρας, όπως εξασφαλίσω τας καταπατηθείσας λαϊκάς ελευθερίας και εφαρμόσω το εν τη προκηρύξει του στρατού και του στόλου περιλαμβανόμενον πρόγραμμα. Αμά τη αφίξει του ναυάρχου Π. Κουντουριώτου, νομίμου Προέδρου της Δημοκρατίας, θα σχηματίσω κυβέρνησιν εθνικής εμπιστοσύνης και το ταχύτερον θα ανακοινώσω εις τον ελληνικόν λαόν σαφές και λεπτομερειακόν πρόγραμμα, το οποίον ανενδότως θα εφαρμόσω». 

Ο Κονδύλης διέταξε να επιτραπεί η επανέκδοση των εφημερίδων που είχαν απαγορευτεί και πράγματι εντός διημέρου κυκλοφόρησν όλες. Διέταξε, επίσης, την άμεση απελευθέρωση των πολιτικών αρχηγών Καφαντάρη, Μεταξά κα Παπαναστασίου, των οποίων τη σύλληψη και την κράτηση στο ατμόπλοιο «Αιγαίο» -που ναυλοχούσε στο Ναύσταθμο- είχε διατάξει η κυβέρνηση Ευταξία. Αμέσως, βενζινάκατος που ναύλωσε συγγενής του Μεταξά έπλευσε στο «Αιγαίο» και παρέλαβε τους κρατούμενους, που μέσω Περάματος γύρισαν το πρωί στα σπίτια τους, όπου τους περίμεναν οι πολιτικοί τους φίλοι.

Κυνηγώντας τον δικτάτορα

Ο Πάγκαλος παραθέριζε στις Σπέτσες. Ο Κονδύλης έστειλε τηλεγραφική διαταγή στον εκεί αστυνόμο να τον συλλάβει, αλλά η αστυνομική δύναμη ήταν μόνον οκτώ οπλίτες και υπολειπόταν κατά πολύ από τη φρουρά του δικτάτορα. Ένα υδροπλάνο έριξε στο νησί προκηρύξεις υπέρ του κινήματος, ενώ απέπλευσε από τον Πειραιά ατμόπλοιο με απόσπασμα εκατό στρατιωτών για να διενεργήσει τη σύλληψη. Στον κυβερνήτη του πλοίου «Πέργαμος», που χρησιμοποιούσε ο Πάγκαλος, στάλθηκε σήμα μόλις τον παραλάβει, να τον συλλάβει και να πλεύσει προς τον Πειραιά.

Το απόγευμα έγινε γνωστό ότι ο Πάγκαλος είχε πράγματι επιβιβαστεί στην «Πέργαμο». Επειδή όμως το πλοίο δεν ανταποκρίθηκε στα σήματα, στάλθηκε το αντιτορπιλικό «Λέων» και δύο υδροπλάνα, με εντολή να βυθίσουν την «Πέργαμο» αν δεν ακολουθούσε απευθείας πορεία προς Πειραιά. Όμως, τα ίχνη της «Περγάμου» είχαν χαθεί. Αργότερα έγινε γνωστό ότι είχε πλεύσει πρώτα στη Ύδρα, όπου σταμάτησε ένα επιβατικό ατμόπλοιο που ερχόταν από τον Πειραιά για να ζητήσει πληροφορίες σχετικά με την πολιτική κατάσταση, κι έπειτα επέστρεψε στις Σπέτσες. Επακολούθησε καταδίωξη, το πλοίο έμεινε από καύσιμα, ο Πάγκαλος συνελήφθη και κλείστηκε στις φυλακές της Αίγινας.

Κυβέρνηση Κονδύλη

Ο Κονδύλης κινήθηκε με σκοπό τον σχηματισμό οικουμενικής κυβέρνησης και την πραγματοποίηση εκλογών με αναλογική, πρόταση που είχε μεγάλη λαϊκή απήχηση, όπως φάνηκε από πάνδημο συλλαλητήριο που οργάνωσαν την επόμενη μέρα οι παραγωγικοί φορείς. Στις διαπραγματεύσεις, όμως, μεταξύ των πολιτικών αρχηγών ανέκυψε αδιέξοδο για δύο βασικούς λόγους: Πρώτον, υπήρχε το προηγούμενο που πολιτικά κόμματα είχαν υποστηρίξει τον κινηματία Πάγκαλο (του είχαν δώσει μάλιστα και κοινοβουλευτική ψήφο εμπιστοσύνης). Μετά από τη αυταρχική συμπεριφορά του Πάγκαλου, οι πολιτικοί αρχηγοί δεν ήταν διατεθειμένοι να δώσουν λευκή επιταγή σε έναν άλλο κινηματία και άμεσα (οι Λαϊκοί) ή έμμεσα (οι υπόλοιποι) απέκλεισαν την περίπτωση να συμμετάσχουν σε οικουμενική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κονδύλη. Έτσι, ο Κουντουριώτης –που είχε αποκατασταθεί στα καθήκοντά του- έδωσε την εντολή στον Κονδύλη, που με κυβέρνηση «τεχνοκρατικού» χαρακτήρα οδήγησε τη χώρα σε εκλογές με απλή αναλογική στις 7.11.1926.