Αρνητής επιδημίας: Ο ηγέτης που σύμφωνα με το Χάρβαρντ καταδίκασε σε θάνατο χιλιάδες συμπατριώτες του

Όταν στις 24 Οκτωβρίου του 1991 ο Μάτζικ Τζόνσον ανακοίνωσε ότι ήταν φορέας του ιού HIV, ο εμβρόντητος από τα μαντάτα πλανήτης πίστεψε ότι είχε ανακοινώσει τον ίδιο το θάνατό του. Η επιστημονική έρευνα για την αντιμετώπιση του συνδρόμου AIDS βρισκόταν ακόμη στα σπάργανα και ο ιός που το προκαλεί είχε στις συνειδήσεις σχεδόν όλων τη διάσταση του αργού και βασανιστικού τέλους.

«Θέλω να ξεκαθαρίσω ότι δεν έχω AIDS, αλλά τον ιό HIV. Σκοπεύω να ζήσω για πολύ καιρό ακόμα. Κάνω ό,τι κάνει κάθε φυσιολογικός άνθρωπος, δεν έχω κανένα πρόβλημα. Θα συνεχίσω. Και θα το νικήσω…»

Τι και αν ο Μάτζικ δήλωνε απερίφραστα αισιόδοξος σε εκείνη την ιστορική συνέντευξη Τύπου, μυριάδες τον άκουσαν, ελάχιστοι τον πίστεψαν. Σήμερα ξέρουμε ότι… σοβαρολογούσε όσο ποτέ άλλοτε στη ζωή του, καθώς και με τη δική του, πολύτιμη συνεισφορά, που ενέπνευσε εκατομμύρια ανθρώπους, το AIDS δεν είναι μια θανατηφόρα ασθένεια, όταν λαμβάνεις την κατάλληλη θεραπεία και ακολουθείς έναν υγιεινό τρόπο ζωής.

Παρά ταύτα, ακόμα και μετά την εμφάνιση των αντιρετροϊκών φαρμάκων, που σταδιακά εκτόξευσαν το προσδόκιμο ζωής των φορέων, υπήρξαν επιστήμονες και ηγέτες σε όλο τον κόσμο που αμφισβητούσαν και αμφισβητούν τη χρησιμότητά τους. Σήμερα ο όρος «αρνητές της επιδημίας», σε επίπεδο ηγεσίας, θα αντιστοιχούσε στον Ντόναλντ Τραμπ, τον Μπόρις Τζόνσον και θα ταίριαζε γάντι στον Ζαΐρ Μπολσονάρου. Αυτοί όμως πολύ γρήγορα ανέκρουσαν πρύμναν – πώς θα μπορούσε άλλωστε να συμβεί αλλιώς από τη στιγμή που όλοι τους μολύνθηκαν από κορονοϊό.

Στην πραγματικότητα, η απροθυμία τους να συνταχθούν με τα επιστημονικά ευρήματα περιορίστηκε σε μικρό χρονικό διάστημα. Καμία σχέση δηλαδή με τον άνθρωπο που εξελίχθηκε στον ορισμό του «αρνητή της επιδημίας», ή και θα μπορούσε ακόμα να είχε εφεύρει αυτός τον όρο. Διότι, η επιλογή του αυτή, από τη θέση του κυβερνήτη μιας χώρας 50 εκατομμυρίων κατοίκων, οδήγησε, βάσει έρευνας του Χάρβαρντ, ουσιαστικά σε μια μικρή «γενοκτονία».

Η μοναδική περίπτωση του Τάμπο Μπέκι

Ο διάδοχος του Νέλσον Μαντέλα στην προεδρία της Νότιας Αφρικής, Τάμπο Μπέκι (1999-2008) ευθύνεται σύμφωνα με αυτή τη μελέτη για τον άσκοπο θάνατο 330.000 συμπατριωτών του (!) από το 2000 έως το 2005, λόγω της άρνησης του να εισάγει στα δημόσια νοσοκομεία της χώρας του τη φαρμακευτική θεραπεία κατά της νόσου.

Κατά την πλοήγησή του στο διαδίκτυο, ο Μπέκι συνάντησε τις ιδέες των αρνητών του HIV, σύμφωνα με τους οποίους ο ιός δεν ήταν η αιτία της νόσου. Τις υιοθέτησε, αντιμετωπίζοντας το AIDS όχι σαν μεταδοτική επιδημία, αλλά σαν αποτέλεσμα της φτώχειας και του υποσιτισμού, αρνούμενος τη φαρμακευτική βοήθεια στο λαό του.

H αφρικάνικη ήπειρος ήταν από την έξαρση κιόλας της επιδημίας η περιοχή με τα μεγαλύτερα ποσοστά μολύνσεων από HIV και θανάτων από AIDS ανά πληθυσμό στον κόσμο. Συντριπτικά μεγαλύτερα και αυτό είναι κάτι που δεν έχει αλλάξει έως σήμερα. Έως το 1996, το AIDS ήταν η συνηθέστερη αιτία θανάτου στην Υποσαχάρια Αφρική. Στη Ζιμπάμπουε, το προσδόκιμο ζωής μειώθηκε, το 2003, στα 43 έτη. Η φτώχεια, η κακή υγιεινή, η δυσχέρεια πρόσβασης στη θεραπεία και κυρίως το ανεξέλεγκτο σεξ ήταν οι βασικοί λόγοι του φαινομένου. Παντού στην Αφρική, τα εμπορεύματα μετακινούνται με μεγάλες και αργές διαδρομές φορτηγών και οι μελέτες έχουν επισημάνει τα υψηλά ποσοστά του ιού HIV μεταξύ των οδηγών φορτηγών και των εκδιδόμενων στις στάσεις. Ειδικά στη Νότια Αφρική, μία άλλη ρύθμιση που αφορούσε στο μεταναστευτικό εργασιακό σύστημα ενθάρρυνε καταλυτικά την εξάπλωση του ιού. Οι ανθρακωρύχοι διέμεναν πολλούς μήνες μακριά από τις οικογένειές τους. Συχνά, ζούσαν σε κοιτώνες ομοφύλων, περιτριγυρισμένοι από εκδιδόμενες, οι οποίες ελκύονταν από τους σταθερούς μισθούς των ανθρακωρύχων. Μελέτες πόλεων εξόρυξης διαπίστωσαν εξαιρετικά υψηλά ποσοστά του ιού HIV.

Τα νούμερα είναι τρομακτικά: σύμφωνα με εκτιμήσεις του ΠΟΥ, το 2007 ο αριθμός των φορέων του ιού σε μια χώρα 48 εκατομμυρίων κατοίκων ήταν πάνω από το 10% του πληθυσμού, μεταξύ 4,9 και 6,6 εκατομμυρίων! Εξ αυτών οι περισσότερες ήταν γυναίκες και δη κορίτσια εφηβικής ηλικίας. 

Πέντε χρόνια μετά την αποπομπή του Μπέκι από την εξουσία και την αλλαγή υγειονομικής πολιτικής (2013), τα στατιστικά στοιχεία της Νοτίου Αφρικής έδειχναν ότι περίπου το 28% ανήλικων κοριτσιών είχαν προσβληθεί από τον HIV! «Είναι προφανές ότι αυτοί που κοιμούνται με τα κορίτσια αυτά δεν είναι τα νεαρά αγόρια. Είναι μεγάλοι άνδρες. Δεν είναι πλέον δυνατό να ζούμε έτσι», είπε τότε σε μια κραυγή αγωνίας ο υπουργός Υγείας της χώρας, Άαρον Μοτσαλέντι, ζητώντας να σταματήσουν να συντηρούνται νεαρά κορίτσια από μεγαλύτερους άνδρες.

Οι ευθύνες της προσέγγισης του Μπέκι στις τραγικές εξελίξεις είναι αδιαμφισβήτητες για την επιστημονική κοινότητα. Ο πρόεδρος της Νοτίου Αφρικής τελούσε υπό την επιρροή μιας ομάδας επιστημόνων, που έγιναν γνωστοί ως «αρνητές του AIDS». O πιο σημαντικός μεταξύ αυτών ήταν ο κυτταρολόγος, Πίτερ Ντιούσμπεργκ, από το Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνια. Η αιρετική αυτή θεωρία – που πρέπει να σημειώσουμε ότι δεν έχει καθόλου λίγους οπαδούς - υποστηρίζει ότι το AIDS δεν προκαλείται από τον ιό HIV και ότι σε καμία περίπτωση δεν συνιστά μεταδοτική επιδημία.   

Η συνωμοσία της Δύσης που ανακάλυψε έναν ιό

Σύμφωνα με αυτή την «αιρετική» αντίληψη, η ανοσολογική ανεπάρκεια μπορεί να είναι αποτέλεσμα διάφορων παθολογικών παραγόντων, αλλά κυρίως του ανθυγιεινού τρόπου ζωής και ιδιαίτερα όταν αυτός περιλαμβάνει χρήση ναρκωτικών. Υποστηρίζει επίσης ότι σε πλείστες περιπτώσεις ο θάνατος δεν έχει προέλθει από το σύνδρομο, αλλά από τα ίδια τα αντιρετροϊκά φάρμακα, που λόγω τοξικότητας καταστρέφουν τις άμυνες του οργανισμού. Ο Ντιούσμπεργκ και οι συν αυτώ πιστεύουν ακόμα και σήμερα ότι ο ιός HIV έχει ουσιαστικά «ανακαλυφθεί» και ότι η παγιωμένη αντίληψη για τη σύνδεση του με το AIDS απηχεί σε μια σκανδαλώδη δυτική συνομωσία του παγκόσμιου ιατρο-φαρμακευτικού «ιερατείου», προκειμένου να γεμίσουν πλούτη οι φαρμακοβιομηχανίες από τις πωλήσεις αντιρετροϊκών φαρμάκων. Δεν θα εξετάσουμε εδώ κατά πόσο είναι βάσιμοι αυτοί οι ισχυρισμοί, αλλά ποιο ήταν το αποτέλεσμα της μη λήψης θεραπείας στη χώρα που έχει πληρώσει το βαρύτερο τίμημα σε ανθρώπινες ζωές εξαιτίας του AIDS.

Την άνοιξη του 2000 ο Μπέκι συγκέντρωσε μια ομάδα εμπειρογνωμόνων, συμπεριλαμβανομένου του Ντιούσμπεργκ και κάποιων υποστηρικτών του, αλλά και αντιπάλων του, προκειμένου να συζητήσουν τα αιτία που προκαλούν το AIDS. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους, στη Διεθνή Διάσκεψη για το AIDS, που διοργανώθηκε στο Ντέρμπαν, απέρριψε δημόσια την αποδεκτή επιστημονική συναίνεση. Ξεκίνησε την ομιλία του, αναφερόμενος, όχι στον ιό, αλλά στην ακραία φτώχεια της Αφρικής. Επιβεβαίωσε την πεποίθησή του ότι η κατάρρευση του ανοσοποιητικού συστήματος είναι ένα μεγάλο πρόβλημα στην Αφρική, αλλά ότι δεν προκαλείται από μόνο έναν ιό. Και ως εκ τούτου δεν υπάρχει λόγος καταπολέμησης της ιογενούς λοίμωξης. Απέδωσε τα αίτια των τεράστιων ποσοστών εμφάνισης του AIDS στη φτώχεια, την κακή διατροφή και γενικώς την κακή υγεία. Η λύση, είπε, δεν είναι η ακριβή δυτική ιατρική, αλλά η ανακούφιση της φτώχειας στην Αφρική, ζητώντας πόρους για την ήπειρό του και όχι φάρμακα.

Η χάραξη μας τέτοιας πολιτικής είχε ως αποτέλεσμα να είναι εξαιρετικά περιορισμένη η διαθεσιμότητα φαρμάκων για τους οροθετικούς στη Νότια Αφρική μεταξύ 2000 και 2006. To 2005 πέθαιναν από AIDS στη χώρα περισσότεροι από 900 άνθρωποι ημερησίως (!), ενώ επί μία τριετία (2000-2003) γεννιούνταν περίπου 75.000 μωρά ετησίως έχοντας τον ιό HIV.    

Ο νομικός αγώνας και η επιστολή - κόλαφος

Τον Ιούλιο του 2000, η ​​φαρμακευτική εταιρεία «Boehringer Ingelheim» προσφέρθηκε να δωρίσει το φάρμακο nevirapine, το οποίο θα μπορούσε να αποτρέψει τη μετάδοση του HIV από τη μητέρα στο παιδί, κατά τη διάρκεια της κύησης. Ωστόσο, η κυβέρνηση περιόρισε τη διαθεσιμότητα της νεβιραπίνης τοπικά σε δύο επαρχίες και με πιλοτικό χαρακτήρα.

Είχε προηγηθεί (2001) η μήνυση της ισχυρής ακτιβιστικής οργάνωσης Treatment Action Campaign προς τη νοτιοαφρικανική κυβέρνηση για το ζήτημα της μετάδοσης του ιού από τις μητέρες στα έμβρυα. Η οργάνωση κέρδισε το νομικό αγώνα και σε συνδυασμό με τη διεθνή πίεση, η Νότια Αφρική αναγκάστηκε να ξεκινήσει τον Αύγουστο του 2003 ένα εθνικό πρόγραμμα για την πρόληψη της μετάδοσης, που αφορούσε αποκλειστικά τις εγκύους. Κατά τα άλλα, η υπουργός Υγείας Δρ Μάντο Στσαμπαλάλα – Μσιμάνγκ προέτρεπε τους ασθενείς να χρησιμοποιούν «γιατροσόφια» και βότανα, συμπεριλαμβανομένων των… παντζαριών, του σκόρδου και του λεμονιού. Η διεθνής κατακραυγή, αλλά και οι εσωτερικές αντιδράσεις ήταν κόλαφος για την κυβέρνηση, η οποία όμως επέδειξε σύμπνοια και ανθεκτικότητα.

Το Σεπτέμβρη του 2006, δεκάδες Νοτιοαφρικανοί και ξένοι ακαδημαϊκοί και επιστήμονες συνασπίστηκαν, απαιτώντας τον τερματισμό των «καταστροφικών, ψευδοεπιστημονικών και ανήθικων πολιτικών» της Νοτίου Αφρικής για το AIDS. Πάνω από 80 προσωπικότητες συνυπέγραψαν την επιστολή προς τον Τάμπο Μπέκι με την οποία ζητούσαν τη θέσπιση δωρεάν και ελεύθερης πρόσβασης αντιρετροϊκών φαρμάκων σε φορείς και ασθενείς, καθώς και την απόλυση της Στσαμπαλάλα – Μσιμάνγκ. Μεταξύ αυτών που υπέγραψαν ήταν και οι Αμερικανοί νομπελίστες Ντέιβιντ Μπάλτιμορ και Ρόμπερτ Γκάλο, που ανακάλυψαν τον ιό HIV και ανέπτυξαν το πρώτο τεστ ανίχνευσης του.

Σταδιακά οι φαρμακευτικές εταιρίες άρχισαν να προσφέρουν πολύ φτηνά ή ακόμα και δωρεάν φάρμακα στη Νότια Αφρική, ωστόσο χρειάστηκε να αποπεμφθεί ο Μπέκι από την εξουσία (2008), προκειμένου να αποκτήσουν μαζικά οι Νοτιοφρικανοί πρόσβαση στην ενδεδειγμένη θεραπεία. Από το 2004 είχαν γίνει παραχωρήσεις από την κυβέρνηση στη χορήγηση φαρμάκων, αλλά η ζήτηση παρέμενε πολύ μεγαλύτερη της προσφοράς. Βάσει έρευνας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, το 2005 η κάλυψη των φαρμάκων σε ασθενείς και φορείς αντιστοιχούσε μόνο στο 23%, ενώ κοντά στο 30% ήταν το αντίστοιχο νούμερο για τις εγκύους γυναίκες.

Έχει πάρει ήδη θέση η Ιστορία

Στην ίδια μελέτη υπολογίστηκε με στατιστικά μοντέλα ότι ο αριθμός των ανθρώπων που θα μπορούσαν να είχαν αποφύγει το θάνατο την πενταετία 2000-2005 ήταν περισσότεροι από 330.000, ενώ περίπου 35.000 μολυσμένα παιδιά θα μπορούσαν να είχαν γεννηθεί υγιή. Η έρευνα βασίστηκε στην αποτελεσματικότητα που είχαν τα φάρμακα (μείωση θανάτων βάσει πληθυσμού) σε γειτονικές χώρες της Νοτίου Αφρικής – τις Μποτσουάνα και Ναμίμπια – που έως το 2005 κάλυπταν με φαρμακευτική αγωγή το 85% και 71% αντίστοιχα των οροθετικών και το 70% των μελλοντικών μητέρων.

Ο Τάμπο Μπέκι, τον οποίο διαδέχτηκε ο Τζέικομπ Ζούμα εννιά μήνες πριν από τη λήξη της θητείας του, είναι σήμερα 78 ετών και δεν έχει αποκηρύξει τις ιδέες του και την πολιτική του περί AIDS. Ίσως ένα τηλέφωνο στον... Μάτζικ Τζόνσον, που μάλλον δεν είχε κανένα λόγο να βάλει τέλος στην υπέρλαμπρη καριέρα του για έναν ψευτοϊό, να ήταν αρκετό. Ίσως με αυτό τον τρόπο να είχαν πράγματι σωθεί κάποιοι από τους 2,8 εκατ. ανθρώπους που υπολογίζεται ότι έχασαν τη ζωή τους από AIDS στη Νότια Αφρική από το 1997 έως το 2010.  

Παρά τη μείωση κατά 40% του αριθμού νέων κρουσμάτων και θανάτων από το 2010, το ποσοστό του πληθυσμού που ζει με τον HIV παραμένει σοκαριστικό (από τα 60 εκατομμύρια κατοίκους, τα 7,7 εκατ. ήταν οροθετικοί το 2019) και αυτό που μοιάζει σχεδόν βέβαιο για τον διάδοχο του Νέλσον Μαντέλα είναι ότι θα κριθεί από την Ιστορία ως ο ανάξιος συνεχιστής της μεγάλης κληρονομιάς του προκατόχου του.