Απαγορευμένη γνώση: Η «κατάρα της 9ης συμφωνίας» που ξεκίνησε με τον θάνατο του Μπετόβεν

Ένα από τα μεγαλύτερα γεγονότα στην πολιτιστική ιστορία της Βιέννης ήταν η επιστροφή του Λούντβιχ Φαν Μπετόβεν σε δημόσια εκδήλωση, με την μπαγκέτα του μαέστρου στο χέρι.

Ως γνωστόν, η ακοή του Γερμανού μεγαλουργού άρχισε να εξασθενεί από κάποιο σημείο της ζωής του και έπειτα, ώσπου τελικά έγινε ολοκληρωτικά κωφός. Λόγω αυτής της εξέλιξης, ο Μπετόβεν σταμάτησε σε ηλικία 41 ετών να διευθύνει και να εκτελεί μπροστά σε κοινό. Από το 1811 και έπειτα αφοσιώθηκε αποκλειστικά στη σύνθεση.

Η 9^η συμφωνία όμως, το για πολλούς κορυφαίο μουσικό έργο όλων των εποχών, ήταν η προσωπική ολοκλήρωση του ως καλλιτέχνη και επιθυμία του ήταν να την παρουσιάσει προσωπικά στο κοινό. Η Συμφωνία γράφτηκε τη διετία 1822-1824, περίοδο κατά την οποία ο δημιουργός της ήταν σχεδόν εντελώς κουφός.

Το περίφημο ακροτελευταίο κομμάτι (της) που τιτλοφορείται «Ωδή στη Χαρά» - με στίχους από το ομώνυμο ποίημα του Φρίντριχ Σίλερ – είναι ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα ακούσματα των δύο τελευταίων αιώνων. Συμβολίζει την ελπίδα, τη ενότητα και την υπεράνω συνόρων συμφιλίωση των ανθρώπων. Ως τέτοιο σύμβολο επιλέχθηκε για ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στις 7 Μαΐου του 1824, το θέατρο «Theater am Kärntnertor» της Βιέννης ήταν κατάμεστο για την πρεμιέρα της Συμφωνίας και την επάνοδο του Μπετόβεν στη θέση του διευθυντή ορχήστρας, ύστερα από 13 χρόνια απουσίας από το προσκήνιο. Ο μεγαλοφυής μουσικός έδινε το ρυθμό σε μία ορχήστρα που δεν μπορούσε να ακούσει καθόλου και στο τέλος της βραδιάς το εκστασιασμένο κοινό πετούσε στον αέρα καπέλα, μαντήλια και σήκωνε τα χέρια του, ώστε ο Μπετόβεν να αντιληφθεί τουλάχιστον μέσω οράσεως τον ενθουσιασμό του.

Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί τότε ότι ο 53χρονος μουσουργός είχε μόνο τρία χρόνια ζωής ακόμα. Η υπέρμετρη αγάπη του για το αλκοόλ (και κάποιες άλλες παθήσεις, όπως η φυματίωση και η μολυβδίαση) επιβάρυναν ραγδαία την επί σειρά ετών κακή υγεία του και στις 27 Μαρτίου 1827 κατέληξε από ηπατική ανεπάρκεια.

Πεθαίνοντας, ο Μπετόβεν άφησε πίσω του εννιά ολοκληρωμένες Συμφωνίες και κάποιες σκόρπιες συνθέσεις, που σύμφωνα με μια μελέτη του 1988 – την οποία ασπάστηκε ο μουσικός κόσμος – μαρτυρούσαν ότι σχεδίαζε τη δημιουργία και μιας 10ης Συμφωνίας.

Ο αριθμός «10» θα παρέμενε άπιαστος. Ομοίως και στις περιπτώσεις πολλών άλλων σπουδαίων κλασικών συνθετών, για τους οποίους η 9^η Συμφωνία ήταν ο τερματικός σταθμός καριέρας και ζωής. Και κάπως έτσι προέκυψε η «κατάρα της ένατης συμφωνίας». Ή αλλιώς ο πιο διαδεδομένος αστικός θρύλος της κλασικής μουσικής…

Εμπνευστές και υποστηρικτές της δεν ήταν συνωμοσιολόγοι, αλλά μερικοί από τους διασημότερους μουσικούς του 19^ου και 20^ου αιώνα. Λέγεται ότι ο πρώτος που διατύπωσε τη θεωρία, αποδίδοντας στη μεταφυσική τις… σατανικές συμπτώσεις, ήταν ο Αυστριακός συνθέτης Γκούσταβ Μάλερ (1860-1911). Ο Μάλερ, ο οποίος θεωρείται ο τελευταίος συνθέτης της Πρώτης Βιεννέζικης Σχολής (στην οποία ανήκε και ο Μπετόβεν), καθώς και ένας από τους κορυφαίους διευθυντές ορχήστρας στο δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, παρατήρησε ότι ο Μπετόβεν ήταν ο πρώτος μιας σειράς κορυφαίων δημιουργών που πέθαναν λίγο μετά την ολοκλήρωση της ένατης ή κατά τη διάρκεια της ενασχόλησης τους με τη δέκατη συμφωνία τους. Μεταξύ αυτών, ο Φραντς Σούμπερτ, ο Αντονίν Ντβόρζακ, ο Λούντβιχ Σπορ και ο Άντον Μπρούκνερ.

Ένας από τους πρώτους που ασπάστηκαν τη θεωρία ήταν ο σύγχρονος του Μάλερ, επίσης Αυστριακός συνθέτης, Άρνολντ Σένμπεργκ. Η δική του εξήγηση για το φαινόμενο ήταν άκρως μοιρολατρική. «Φαίνεται ότι η Ένατη Συμφωνία είναι ένα όριο. Όποιος θέλει να το ξεπεράσει, πρέπει να πεθάνει. Ίσως στη Δέκατη υπάρχει μία απώτερη γνώση, την οποία δεν είμαστε έτοιμοι ακόμα να κατακτήσουμε. Όσοι έγραψαν μια ένατη συμφωνία πλησίασαν υπερβολικά στο υπερπέραν».

Ο Μάλερ ήταν τόσο φανατικός θιασώτης της θεωρίας, που πίστευε ότι ήταν ζήτημα ζωής και θανάτου η (μη) ολοκλήρωση εννιά συμφωνιών. Προκειμένου να ξεφύγει από την κατάρα, αποφάσισε να κατηγοριοποιήσει το έργο του, «Das Lied von der Erde», ως «κύκλο τραγουδιών», παρότι ήταν ξεκάθαρα η δομή μιας συμφωνίας. Απέφυγε να την ονομάσει έτσι γιατί αν το έκανε θα ήταν η ένατη της καριέρας του. Ωστόσο, τελικά δεν κατάφερε να… ξεγελάσει τη μοίρα του. Πέθανε από βακτηριακή ενδοκαρδίτιδα σε ηλικία 50 ετών, ενώ βρισκόταν στα μισά της σύνθεσης της δέκατης συμφωνίας του. Για τη γυναίκα του, Άλμα Σίντλερ ο θάνατός του σήμαινε την αδιαμφισβήτητη απόδειξη της θεωρίας του.

Μεταγενέστερα, αρκετοί μουσικοί συνέχισαν να πιστεύουν και να διαδίδουν το θρύλο της «κατάρας». Σε αυτό συνετέλεσε και μια σειρά νέων κρουσμάτων. Με τα χρόνια, στη λίστα των θυμάτων προστέθηκαν πολλά ακόμη διάσημα ονόματα, σύμφωνα με τους ιδεολογικούς «κληρονόμους» της θεωρίας: Αλεξάντρ Γκλαζουνόφ, Ραλφ Βον Ουίλιαμς, Κουρτ Άτερμπεργκ, Έλι Ζιγκμάιστερ, Έγκον Βέλεζ, Άλφρεντ Σνίτκε, Ρότζερ Σέσιονς, Πίτερ Μένιν, Μάλκολμ Άρνολντ και ο πιο σύγχρονος της λίστας, ο Αμερικανός Ντέιβιντ Μασλάνκα, που απεβίωσε το 2017.

Ωστόσο, η πραγματικότητα είναι αυτή που απηχεί τη θέση των ορθολογιστών. Οι οποίοι πιστεύουν ότι η εν λόγω σύνδεση δεν είναι παρά το αποτέλεσμα μιας δεισιδαιμονίας. Υποστηρίζουν ότι το μέτρημα των συμφωνιών των υποτιθέμενων θυμάτων γίνεται εντελώς αυθαίρετα, για να εξυπηρετεί κάθε φορά τον  αστικό μύθο και τη θεωρία της κατάρας. Για παράδειγμα, σε ορισμένους προσμετράται η «Συμφωνία 0», όπως συνήθιζαν αρκετοί να ονομάζουν το πρώτο τους έργο, ενώ για άλλους όχι. Ακόμα και στην περίπτωση του Μάλερ, η δέκατη συμφωνία που έγραφε όταν πέθανε, ήταν στην πραγματικότητα η ενδέκατη. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, οι συνθέτες πέθαναν πολλά χρόνια αργότερα από τη συγγραφή της ένατης συμφωνίας.

Και βέβαια η ισχυρότερη απόδειξη ότι ο Μάλεν δεν πέθανε από… μεταφυσικά αίτια είναι το γεγονός ότι πολλοί μεταγενέστεροι συνθέτες του Μπετόβεν έφτασαν ή ξεπέρασαν τον αριθμό 10, με αποκορύφωμα τον εν ζωή Φινλανδό, Λιφ Σέγκερσταμ, ο οποίος έχει φτάσει τις 342.

Υπάρχει ένας πιο διαδεδομένος αστικός μύθος, που δεν είναι καθόλου... μύθος. Ο Λούντβιχ Φαν Μπετόβεν δεν είχε προλάβει να γράψει τη 10η Συμφωνία, εξαιτίας της παθολογικής αγαπής του στο κρασί...