Ο Μάνος Ελευθερίου του Γιώργου Νταλάρα

“Πώς είναι ο έρωτας γραμμένος στο πετσί μας.
Με γράμματα άραγε ή μαύρους αριθμούς.
Αίμα θηλάζει κι η Ελλάδα κι η ζωή μας
Μα οι εχθροί μας πίνουν μόνο αγιασμούς.
Των δράκων γάλα, δηλαδή. Και το φαρμάκι.
Κρίμα. Δεν γνώρισες τον Κώστα Καρυωτάκη.”

«Αυτό είναι ένα από τα πιο πρόσφατα ποιήματα του Μάνου, το οποίο εμπνεύστηκε από τη δολοφονία του Βαγγέλη Γιακουμάκη.  Ένα περιστατικό που τον είχε συγκλονίσει.  Γιατί ο Μάνος Ελευθερίου δεν έγραφε ποτέ κατά παραγγελία…» μάς λέει με νόημα ο Γιώργος Νταλάρας ο οποίος διατηρούσε, επί σειρά ετών, πολύ στενή σχέση, αδελφική φιλία όπως λέει ο ίδιος, με τον σημαντικό ποιητή, στιχουργό και πεζογράφο που έφυγε από τη ζωή πριν ένα χρόνο αφήνοντας δυσαναπλήρωτο κενό.

Θέλοντας να τιμήσει τη μνήμη του σπουδαίου αυτού ανθρώπου του πολιτισμού και συνάμα του φίλου και του συνεργάτη, που «στόλισε
με υπέροχα λόγια κάποια από τα ωραιότερα τραγούδια του, ο Γιώργος Νταλάρας έχει προγραμματίσει να δώσει μια σειρά συναυλιών, σε τέσσερις διαφορετικές πόλεις της Ελλάδας. Ο κύκλος των αφιερωματικών αυτών συναυλιών, στις οποίες θα συμμετέχει και ο Μίλτος Πασχαλίδης, θα ξεκινήσει στις 31 Αυγούστου από Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων της Καβάλας, θα συνεχιστεί σε δύο βραδιές σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, στις 2 Σεπτεμβρίου στο Θέατρο Βράχων «Μελίνα Μερκούρη του Βύρωνα και στις 8 Σεπτεμβρίου στο Θέατρο Γης αντίστοιχα, ενώ θα ολοκληρωθεί στις 25 Σεπτεμβρίου, στο Θέατρο Πέτρας της Πετρούπολης.

Κι επειδή ο καλύτερος τρόπος να γνωρίσεις σε βάθος και να κατανοήσεις έναν άνθρωπο και το έργο του είναι οι περιγραφές εκείνων που τον έζησαν και μοιράστηκαν μαζί του ιδιαίτερες στιγμές το «Έθνος της Κυριακής» ζήτησε από τον Γιώργο Νταλάρα να σκιαγραφήσει το προφίλ του Μάνου Ελευθερίου μέσα από δέκα τραγούδια του τα οποία ο ίδιος ξεχωρίζει: «Καταλαβαίνετε ότι είναι πολύ δύσκολο, έως αδύνατο. Κάθε τραγούδι του είναι ένας μονόλογος, ένα αφήγημα πλήρες.  Είναι πάνω από 200 αυτά που με έχουν χαράξει.  Άλλα τα έχω τραγουδήσει και άλλα τα έχω πραγματικά ζηλέψει και για μένα μετράνε σαν αυτά που έχω πει» ήταν η αρχική του αντίδραση. Τελικά όμως αποδέχτηκε την πρόσκληση – πρόκληση: « Θα κάνω μια απόπειρα ν’ αναφέρω μερικά όπως μου έρχονται στο μυαλό» μάς λέει και ξεκινά την «περιήγησή» του στον μαγικό στιχουργικό κόσμο του Μάνου Ελευθερίου «ξεναγώντας» μας σε διάφορες εποχές της σπουδαίας διαδρομής του.

«Μαλαματένια λόγια»:  Από τη «Θητεία. Ένα από τα κορυφαία έργα του Μαρκόπουλου.  Όταν πρωτοακούσαμε αυτό το τραγούδι από τους Λάκη Χαλκιά, Χαράλαμπο Γαργανουράκη και Τάνια Τσανακλίδου, στη διάρκεια της δικτατορίας, μάς ξερίζωσε πραγματικά την ψυχή.  Θυμάμαι μου έλεγε ο Μάνος, τον οποίο γνώριζα από πολύ μικρός, τις περιπέτειες του τραγουδιού στη λογοκρισία. Φαίνεται ελάχιστοι είχαν καταλάβει το συμβολισμό και δεν το λογόκριναν.  Το μόνο που έκοψαν ήταν το «συμμορία» που στη θέση τους έβαλαν τη λέξη «κομπανία».

«Τα λόγια και τα χρόνια τα χαμένα»: Επίσης του Γιάννη Μαρκόπουλου Η χαρακτηριστική ερμηνεία του Χαράλαμπου Γαργανουράκη, έμεινε μόνιμα στα αυτιά μας και στην ψυχή μας. Αυτά τα δύο είναι ίσως από τα πιο πολυτραγουδισμένα τραγούδια του έντεχνου ελληνικού τραγουδιού σχεδόν πενήντα χρόνια και συνεχίζουν να είναι. 

«Παραπονεμένα λόγια»: Από τη συνεργασία με τον Γιάννη Μαρκόπουλο θα αναφέρω δικαιωματικά ένα τραγούδι που έγινε κλασσικό. Τα «Παραπονεμένα λόγια» από το «Σεργιάνι στον κόσμο», παρότι υπήρχαν και άλλα σπουδαία τραγούδια, όπως το «Τη ζωή μου μη διαβάζεις» ή το «Ένας άπονος αέρας». 

«Ποιος τη ζωή μου» : Ο Μάνος είχε μια μακρά και εύφορη συνεργασία με τον Μίκη στα «Λαϊκά» και στις «Αρκαδίες».  Ξεχωρίζω το «Ποιος τη Ζωή μου», στην πρώτη εκτέλεση με την Μαρία Φαραντούρη, και βέβαια στην πολύ ωραία διασκευή των αδελφών Κατσιμίχα  αλλά και του Μίλτου Πασχαλίδη που ηχογραφήθηκε στο δίσκο μας «Η ποίηση στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη». 

«Το τραίνο φεύγει στις οχτώ»: Άλλο ένα μεγάλο τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη και του Μάνου Ελευθερίου που πέρα από την πρώτη όμορφη εκτέλεση με την Μαρία Δημητριάδη, έχει ακουστεί και σ’ άλλες αξιόλογες διασκευές.

«Τώρα που θα φύγεις»: Προσωπικά εγώ είχα μια μεγάλη και μακριά συνεργασία με τον Μάνο, πέρα από τη στενή μας σχέση και την αδελφική φιλία μας, κυρίως μέσα από τα υπέροχα τραγούδια του Σταύρου Κουγιουμτζή. Από το «Τώρα που θα φύγεις» μέχρι το «Του κάτω κόσμου τα πουλιά … Το ένα καλύτερο από το άλλο. 

«Κάτω απ’ τη μαρκίζα»: Στα μεγάλα τραγούδια του Μάνου είναι και αυτό, σε μουσική Γιάννη Σπανού, με την μοναδική ερμηνεία της Βίκυς Μοσχολιού. Παρόλα αυτά αυτό το τραγούδι ευτύχησε να έχει και άλλες καλές εκτελέσεις, όπως συμβαίνει πάντα με τα καλά τραγούδια.

«Ο Χάρος βγήκε παγανιά»: Δε θα μπορούσα να μην συμπεριλάβω στις καλύτερες μουσικές στιγμές του Μάνου τη συνεργασία του με τον Δήμο Μούτση και τον μοναδικό τρόπο με τον οποίο μελοποίησε τα ποιήματά του. Από τον ιστορικό δίσκο «Άγιος Φεβρουάριος» και το «Ο Χάρος βγήκε παγανιά» που τραγούδησε ο Δημήτρης Μητροπάνος, ως το πραγματικά συγκινητικό «Στους μπαξέδες και στους ταρσανάδες» με αναφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Σύρο και αφιερωμένο στον Μάρκο Βαμβακάρη, αφιερωμένο εξαιρετικά από την Βίκυ Μοσχολιού. 

«Ο Άμλετ της Σελήνης»: Η συνεργασία του Μάνου Ελευθερίου με τον Θάνο Μικρούτσικο μας έχει δώσει εκπληκτικά τραγούδια και ένα από αυτά είναι «Ο Άμλετ της Σελήνης» που τραγουδάει ο Χρήστος Θηβαίος. 

«Για ποια Ιθάκη μου μιλάς»: Ο Μάνος δε σταμάτησε ποτέ να γράφει όλα αυτά τα χρόνια.  Δεν ξέρω αν έχετε ακούσει, αξίζει όμως, το «Για ποια Ιθάκη μου μιλάς» από τον τελευταίο  δίσκο του Σταύρου Ξαρχάκου «7 ελεγείες και σάτιρες».  Αξίζει να το ακούσετε. 

Βλέπετε, είναι ήδη δέκα και έχω αφήσει απέξω τις «Ξένες αγκαλιές» του Ανδριόπουλου με την τρυφερή αγνή και φρέσκια ερμηνεία της Άλκηστις, το «Στων αγγέλων τα μπουζούκια» με την Ελένη Τσαλιγοπούλου και τον Μιχάλη Δημητριάδη του σπουδαίου Χρήστου Νικολόπουλου, τη «βαριά» «Διαθήκη» της Χαρούλας Αλεξίου και το «Άνοιξα το συρτάρι μου» και τα δύο του Νικολόπουλου επίσης.

Τα κρυμμένα τραγούδια

Εκτός από τα δημοφιλή τραγούδια του Μάνου Ελευθερίου όμως υπάρχουν κι εκείνα που μπορεί να μην έγιναν τόσο γνωστά στο ευρύ κοινό είναι, ωστόσο, πολύ όμορφα και αξίζει να τα γνωρίσουμε: «Ο Μάνος έχει πολλά «κρυμμένα» τραγούδια» υπογραμμίζει ο Γιώργος Νταλάρας και συμπληρώνει:  «Αξίζει ν’ αναφέρουμε την παραγωγή στη σειρά «Άξιος Λόγος» που κάναμε με τον Μιχάλη Κουμπιό, με στίχους του Μάνου Ελευθερίου και μουσική διαφόρων συνθετών, όπως ο Λαυρέντης Μαχαιρίτσας ή ο Δημήτρης Παπαδημητρίου.  Ν’ αναφέρουμε βέβαια εδώ, το μελοποιημένο με έμπνευση από τον Γιώργο Ανδρέου «Νοητό Λύκο» που ήταν μια από τις βαθιές επιθυμίες του Μάνου, ένα σπουδαίο ποίημα που δυστυχώς πρόλαβε να το ακούσει μόνο στα σκαριά, μια και παρουσιάστηκε πέρσι το χειμώνα στο Μέγαρο Μουσικής, αφού ο Μάνος είχε φύγει…  Ένα από τα καινούργια τραγούδια του, είναι επίσης το «Εν Ερμουπόλει» σε μουσική Μιχάλη Τερζή, μια συγκινητική αναφορά στην ιδιαίτερη πατρίδα του τη Σύρο» υπογραμμίζει ο Γιώργος Νταλάρας.

Ο ερμηνευτής αναφέρεται και σε μια άλλη, επίσης σημαντική πτυχή της προσωπικότητας του Μάνου Ελευθερίου, στην γενναιοδωρία του: «Ο Μάνος ήταν πολύ γενναιόδωρος και έδινε μεγάλες ευκαιρίες σε νέους συνθέτες. Ψάχνοντας στο διαδίκτυο θα βρείτε δεκάδες τραγούδια και θα αντιληφθείτε τη μεγάλη αξία του Ελευθερίου, που ζούσε και ανέπνεε μαζί με τους ανθρώπους της διπλανής πόρτας και είχε το θαυμαστό προτέρημα να κατανοεί σε βάθος τα προβλήματα, τις χαρές και τις λύπες ανθρώπων με διαφορετικές ηλικίες και διαφορετικές γενιές, δίνοντας το μεγάλο βάρος και την έννοια του πάντα στους νέους».