Το πραξικόπημα του 2016 στην Τουρκία και η πανεπιστημιακή αυτονομία

Την Παρασκευή ήταν η επέτειος των πέντε χρόνων από το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου του 2016. Μία από τις πρώτες πράξεις νομοθετικού περιεχομένου που εξέδωσε ο Ταγίπ Ερντογάν μετά την κήρυξη κατάστασης έκτακτης ανάγκης που ακολούθησε αφορούσε τον τρόπο διορισμού των πρυτάνεων. Μέχρι τότε, διεξάγονταν εκλογές και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας επέλεγε μεταξύ των τριών πρώτων υποψηφίων. Με τον νέο νόμο καταργούνταν οι πρυτανικές εκλογές και ο Πρόεδρος είχε πλέον την δυνατότητα να διορίσει όποιο πρύτανη επιθυμούσε.

Ο λόγος για τον νέο νόμο είχε ονοματεπώνυμο: Γκιουλάι Μπαρμπαρόσογλου, η τότε πρυτάνισσα του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου. Η Μπαρμπαρόσογλου είχε στο παρελθόν συγκρουστεί με τον Ερντογάν όταν αυτή υπερασπίστηκε μια καθηγήτρια του πανεπιστημίου της η οποία βρίσκονταν υπό αστυνομική κράτηση κατηγορούμενη για διασπορά τρομοκρατικής προπαγάνδας. Απολαμβάνοντας την υποστήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας των καθηγητών και καθηγητριών του πανεπιστημίου, η Μπαρμπαρόσογλου είχε λάβει 86% στις πρυτανικές εκλογές του 2016. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας δεν μπορούσε να αγνοήσει ένα τέτοιο ποσοστό και να διορίσει έναν από τους άλλους δύο υποψηφίους. Η λύση ήταν η αλλαγή του νόμου και στόχος ήταν ο πλήρης έλεγχος των πανεπιστημίων της χώρας.

Η περίπτωση του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου

Το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, η τέως Ροβέρτειος Σχολή, είναι το πλέον διεθνώς αναγνωρισμένο πανεπιστήμιο της Τουρκίας. Διακρίνεται για τον προοδευτικό του χαρακτήρα και για τον λόγο αυτό έχει στοχοποιηθεί από τον Τούρκο Πρόεδρο εδώ και χρόνια. Η γενικότερη αυταρχικοποίηση της δημόσιας ζωής στην Τουρκία περιλαμβάνει και την ντε φάκτο κατάργηση της πανεπιστημιακής αυτονομίας, της αρχής ότι σε μια ευνομούμενη δημοκρατία τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα πρέπει να λειτουργούν σε ένα πλαίσιο ακαδημαϊκής ελευθερίας που επιτρέπει την διεξαγωγή έρευνας και διδασκαλίας χωρίς κυβερνητικές παρεμβάσεις.

Το 2018, με αφορμή ένα επεισόδιο μεταξύ ισλαμιστών από την μία και αριστερών και Κούρδων φοιτητών από την άλλη, ο Ερντογάν δήλωσε ότι το Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου εξέτρεφε «τρομοκράτες, προδότες και κομμουνιστές». Είκοσι δύο φοιτητές συνελήφθησαν και κρατήθηκαν στις φυλακές για τρεις περίπου μήνες. Σκοπός ήταν η καθυπόταξη ενός πανεπιστημίου του οποίου φοιτητές και καθηγητές διαφοροποιούνταν από τις κυβερνητικές πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές.

Τον περασμένο Ιανουάριο, ο Ερντογάν προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων διορίζοντας τον Μελίχ Μπουλού, τέως υποψήφιο του κόμματός του, ως πρύτανη του πανεπιστημίου. Ανάμεσα σε άλλα, ο Μπουλού είχε κατηγορηθεί για λογοκλοπή στις ακαδημαϊκές του δημοσιεύσεις. Η μαζική και δυναμική αντίδραση φοιτητών και καθηγητών οδήγησε στην πολιορκία του πανεπιστημίου από ισχυρές αστυνομικές δυνάμεις, την είσοδό τους στην πανεπιστημιούπολη, την χρήση βίας και δακρυγόνων και στην σύλληψη και κράτηση πολλών φοιτητών. Όλα αυτά έγιναν στο όνομα της εφαρμογής του νόμου και της τάξης, αλλά και της λαϊκής εντολής της κυβέρνησης.

Προσπαθώντας να αλλάξει την σύνθεση της πανεπιστημιακής κοινότητας στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, το Ίδρυμα Ανώτατης Παιδείας που ελέγχει τα πανεπιστημιακά ιδρύματα αποφάσισε την ίδρυση δύο νέων σχολών. Παράλληλα, διδάσκοντες έχασαν την θέση τους. Από τον Ιανουάριο μέχρι σήμερα διεξαγόταν καθημερινά μια ειρηνική διαμαρτυρία του διδακτικού προσωπικού έξω από την πρυτανεία.

Δεν αφορά μόνο ένα πανεπιστήμιο

Τα γεγονότα αυτά δεν αφορούν μόνο ένα πανεπιστήμιο στην Τουρκία. Φανερώνουν μια συγκεκριμένη αντίληψη του ποιος είναι ο ρόλος των πανεπιστημίων σε σχέση με το κράτος και την εξουσία. Το ζήτημα είναι πολύ πιο βαθύ από την καταστολή της αντιπολιτευτικής σκέψης και πράξης. Η βιομηχανία κατασκευής μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones) της χώρας στηρίζεται στην άμεση εμπλοκή και συμμετοχή πανεπιστημίων μέσα από την έρευνα και την ανάπτυξη τεχνολογίας. Οι ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, οι οποίες προωθούν μια κριτική σκέψη και παιδεία που συχνά εγκαλεί και αμφισβητεί την εξουσία, έχουν επισήμως κηρυχθεί ως δευτερευούσης σημασίας, με τις θετικές επιστήμες να παίρνουν την μερίδα του λέοντας από τις ερευνητικές χρηματοδοτήσεις ως πιο «χρήσιμα» πεδία που παράγουν γνώση με «άμεση» και «πρακτική» εφαρμογή. Τα πανεπιστημιακά και ερευνητικά κονδύλια γίνονται μοχλοί πίεσης για την συμμόρφωση ή τιμωρία τμημάτων και πανεπιστημιακών που δεν ακολουθούν την κυβερνητική πολιτική. Με τους τρόπους αυτούς το πανεπιστήμιο καθυποτάσσεται στις πολιτικές προτεραιότητες της εξουσίας.

Ο Ερντογάν είναι σήμερα αντιμέτωπος με πολλά ανοικτά μέτωπα. Πιο άμεσα από αυτά είναι η κατάσταση της οικονομίας (ραγδαία αυξανόμενος πληθωρισμός και η πτώση της αξίας του νομίσματος) και τα σκάνδαλα που αποκαλύπτονται από τον μαφιόζο Σεντάτ Πεκέρ. Αυτά αφορούν κατηγορίες για συμμετοχή υπουργών και σημαινόντων προσώπων σε λαθρεμπόριο πετρελαίου και ναρκωτικών, αλλά και διαπλοκή του βαθέως κράτους με τον υπόκοσμο. Είναι θέμα χρόνου η αποκάλυψη λεπτομερειών που αφορούν τον Ερντογάν προσωπικά. Με αυτά τα δεδομένα, ο τούρκος Πρόεδρος βρίσκεται στην πιο ευάλωτη θέση από την εκλογή του στην πρωθυπουργία πριν σχεδόν είκοσι χρόνια. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι επίκειται η πτώση του.

Στο πλαίσιο αυτό, στις 14 Ιουλίου, την παραμονή της επετείου του πραξικοπήματος του 2016, με μία αναπάντεχη απόφαση ανακοίνωσε σε τρεις αράδες την απομάκρυνση του Μελίχ Μπουλού από την θέση του πρύτανη του Πανεπιστημίου του Βοσπόρου έξι μήνες μετά τον διορισμό του. Τον ενθουσιασμό που σκόρπισε η είδηση διαδέχθηκε γρήγορα ο σκεπτικισμός για την σημασία και τον σκοπό της κίνησης αυτής. Σίγουρα δικαιώνονται οι αγώνες φοιτητών και καθηγητών. Από την άλλη, οι διεργασίες άλωσης του πανεπιστημίου φαίνεται ότι συνεχίζονται αθόρυβα. Ο Μελίχ Μπουλού απομακρύνθηκε με τον ίδιο τρόπο που διορίστηκε: με μια απροσδόκητη προεδρική απόφαση. Το προεδρικό προνόμιο διορισμού πρυτάνεων παραμένει.

Απαραίτητη προϋπόθεση για την υγιή λειτουργία ενός πανεπιστημίου είναι η ανεξαρτησία του από κυβερνητικές αποφάσεις και καταναγκασμούς. Η αναζήτηση της γνώσης απαιτεί ένα περιβάλλον ελεύθερης διακίνησης ιδεών και απουσίας εξωτερικών παρεμβάσεων. Αυτές οι συνθήκες φαίνεται ότι δεν είναι διασφαλισμένες ακόμα στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου, πόσο μάλλον σε άλλα πανεπιστήμια της Τουρκίας. Η συμβολική αυτή νίκη έχει τεράστια σημασία, αλλά οι συμβολισμοί δεν αρκούν. Το αυταρχικό πλαίσιο διακυβέρνησης που εγκαινιάστηκε στις 15 Ιουλίου 2016 παραμένει στη θέση του.