Τόκιο 2021: Η κατάργηση της τετραετίας των Ολυμπιακών Αγώνων ως μέγιστη παραβίαση της ιστορίας τους

Οι «Θερινοί Ολυμπιακοί Αγώνες 2020», γνωστοί ως Αγώνες της 32^ης Ολυμπιάδας (ιαπωνικά: 第三十二回オリンピック競技大), επρόκειτο να λάβουν χώρα στο Τόκιο από 24 Ιουλίου έως 9 Αυγούστου 2020. Ωστόσο, αντί να ματαιωθεί, ως όφειλε, η διοργάνωση, λόγω των παγκόσμιων προβλημάτων μετάδοσης της πανδημίας του κορονοϊού, αντίθετα, από τα αρμόδια όργανα λήφθηκε η απόφαση να αναβληθεί επί ένα έτος, και  να διεξαχθεί από 23 Ιουλίου μέχρι και 8 Αυγούστου 2021.

Για το πολιτικό, γεωπολιτικό και οικονομικό πλαίσιο των Αγώνων του Τόκιο το 1964 και του 2020, δημοσίευσα την εργασία «Ολυμπιακοί Αγώνες του Τόκιο του 1964 & το 2020. Δύο αντικρουόμενοι κόσμοι, ένα πυρηνικό παρόν», Δίαυλος, τ. 25, 2021, σσ. 36-48 . Η παρούσα, ωστόσο, εργασία εστιάζεται σε μια σημαντική «παρεκτροπή» της ιστορίας των Ολυμπιακών Αγώνων από τη γένεσή τους μέχρι σήμερα, που αφορά στην κατάργηση της ανά τετραετία διεξαγωγής τους. 

Η ιστορική παράβαση της τετραετίας

Η Ολυμπιάδα του Τόκιο, υπό το σκοτεινό φάσμα της απειλής της επιδημίας, προκάλεσε μεγάλες αντιπαραθέσεις και διχασμό, κυρίως στο εσωτερικό της χώρας. Κυριάρχησε, ωστόσο, η εμπορική οπτική των αγώνων, και αποφασίστηκε η διεξαγωγή της, «οπωσδήποτε», ακόμη και με την απουσία των θεατών. Όπως είναι φυσικό, η έλλειψη ζωντανής ανθρώπινης συμμετοχής αφαίρεσε εντελώς τον ανθρωπιστικό παράγοντα, της συνένωσης των λαών και της φιλίας μεταξύ διαφορετικών λαών και ανθρώπων. Η διοργάνωση υπέπεσε σε ένα show τηλεοπτικό και πομπώδες, και σε μια αναμέτρηση ρεκόρ και μεταλλίων μεταξύ των αθλητών, ενώ η ανυπαρξία της ανθρώπινης παρουσίας την κατέστησε άνευρη και χωρίς ψυχή.  

Δεν είναι αυτό, όμως, το κυρίως πρόβλημα και το γνώρισμα των Αγώνων του Τόκιο. Η σημερινή αναφορά μου έχει να κάνει με μια αξιοσημείωτη ιστορική παράβαση, καθώς είναι η πρώτη φορά στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων, από την πρώτη καταγεγραμμένη διεξαγωγή τους το 776 π.Χ. έως σήμερα, που αποφασίστηκε «αναβολή» της διεξαγωγής τους, και επομένως άρση της μέχρι πρότινος ισχύουσας τετραετίας. Ως σήμερα, για περιπτώσεις εξόχως ακραίες, έχει αποφασισθεί «ματαίωση», και όχι αναβολή. Συγκεκριμένα, κατά την διάρκεια της αρχαιότητας οι Ολυμπιακοί Αγώνες δεν αναβλήθηκαν ούτε μία φορά. Αλλά  και κατά την διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας τους, οι εν λόγω Αγώνες ουδέποτε αναβλήθηκαν. Ακόμη και στην περίοδο των δύο μεγάλων Πολέμων, του Α΄ και του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1916 και το 1940 και 1944, κανείς δεν διανοήθηκε να αναβάλει τους Αγώνες για το επόμενο ή μεθεπόμενο έτος, αλλά λόγω του πολέμου ακυρώθηκε εντελώς η διεξαγωγή τους.

Η κυριαρχία της οικονομικής αποτίμησης των Αγώνων

Η συγκεκριμένη αναβολή συνιστά την ανατροπή του ιδιαίτερου τελετουργικού των Ολυμπιακών Αγώνων. Η αναβολή είναι ένα «επίτευγμα» της σύγχρονης ολυμπιακής ηγεσίας, και μια απόδειξη της παγκόσμιας κυριαρχίας της εμπορικής αποτίμησης κάθε προσοδοφόρας εκδήλωσης όπως είναι και οι αθλητικοί αγώνες. Προσαρμοσμένοι απολύτως στις νέες συνθήκες της παγκόσμιας αγοράς, και του εμπορικού πνεύματος που διέπει τη διεξαγωγή των «mega events», στα οποία πλέον εντάσσονται και οι Ολυμπιάδες, σιωπηρά και άκριτα κυριάρχησαν τα οικονομικά κριτήρια του πολυθεάματος. Ούτε καν η ελληνική πλευρά της ΔΟΕ δεν προέβαλε τις αναγκαίες αντιρρήσεις.

Η ελληνική πλευρά όφειλε, ωστόσο, να αρνηθεί την άρση της τετραετίας, καθώς γνωρίζει, φαντάζομαι, οτι η τήρηση αυτής της χρονικής διάρκειας αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα των Ολυμπιακών Αγώνων, το οποίο άλλωστε τους εδραίωσε και ως θεσμό! Η ολυμπιακή ιδεολογία, καθ’ ήν στιγμήν γίνεται η επίκλησή της, θα πρέπει να διατηρεί και ένα ηθικό και γνωσιολογικό περιεχόμενο, ή, έστω, ένα ιστορικό. Η παγκόσμια ολυμπιακή ηγεσία και ιδίως η ελληνική πλευρά, θα έπρεπε επομένως όχι μόνο να γνωρίζουν αυτήν την ολυμπιακή φιλοσοφία, αλλά να την διαφυλάττουν, και να μην την παραβλέπουν ή να την απαξιώνουν. 

Η αναβολή συνιστά την αυθαίρετη παραβίαση της αυθεντικότητας του θεσμού και της φιλοσοφίας της αρχαίας Ολυμπίας που δημιούργησε τον θεσμό και τον ανήγαγε σε πνευματικό, πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και ειρηνευτικό πόλο. Συνιστά την εκβάθρωση και του τελευταίου ηθικού στοιχείου που θα μπορούσε να συνδέει τους σύγχρονους Ολυμπιακούς Αγώνες με το αρχαίο πρότυπό τους. Και συνιστά την κατίσχυση, μονοσήμαντα, της αγοραίας μορφής των Αγώνων. 

Τα περισσότερα στοιχεία που συνδέουν την Ολυμπιάδα με το αρχαίο πρότυπό της, έχουν ήδη καταργηθεί. Οι σύγχρονοι καιροί με την αδηφάγα τάση τους, έχουν καταργήσει σταδιακά τα περισσότερα ιδιαίτερα γνωρίσματα των Αγώνων, όπως την λιτή τελετουργία, τον όρκο των αθλητών για το «αγωνίζεσθαι ευ», την εφαρμογή της εκεχειρίας, το πνευματικό πλαίσιο των Αγώνων. Ταυτόχρονα, έχουν αλλοιώσει το ολυμπιακό πνεύμα, αντικαθιστώντας το κάλλος των αθλητών με την σωματική ‘υπερευρωστία’ και την σωματική απόδοση με την εξοντωτική επίδοση. Η τελευταία, έχει αναχθεί στο απόλυτο must για την μετατροπή του αθλητή σε μονοδιάστατο άνθρωπο και σε επαγγελματία, και για τη μετατροπή του ανθρώπινου σώματος σε προϊόν.

Η πενταετηρίδα (: τετραετία) και ο συμβολισμός της 

Η εφαρμογή της τετραετίας υπήρξε απαρέγκλιτη, και κανείς μέχρι τούδε δεν είχε διανοηθεί να την αγγίξει. Η διαδρομή αυτής επί περίπου 2800 έτη δεν είναι τυχαία, αλλά οφείλεται στην εσωτερική σχέση που είχε με τις απαρχές του ολυμπιακού φαινομένου. Η κατανόηση αυτή, υπό το πρίσμα του σημερινού ψυχρού ορθολογισμού και της απομυθοποίησης των πάντων, δεν είναι εύκολη. Προϋπόθεση για την κατανόηση είναι η συνειδητοποίηση οτι η ανθρωπότητα δεν έφθασε ως δια μαγείας εδώ. Κατά την πορεία της ανθρώπινης σκέψης παρατηρείται δηλαδή ένα διαδοχικό πέρασμα από τις μαγικές δοξασίες στις λατρευτικές, και στη συνέχεια στις θρησκευτικές αντιλήψεις, και από τις μεταφυσικές ερμηνείες στις ανώτερες θεωρίες, με μια ταυτόχρονη ενσωμάτωση και εκλογίκευση των ιδεών από τον κόσμο της μαγείας στον κόσμο της θρησκείας. Κι οι όποιες κοινωνικές δοξασίες ή θεωρίες αποτυπώνονται σε κάθε δραστηριότητα των ανθρώπων, επομένως και στους αθλητικούς διαγωνισμούς. 

Η καθιέρωση των Ολυμπιακών Αγώνων βασίζεται στην τήρηση της ιερής ενναετηρίδας, και συγκεκριμένα στο μισό αυτής, την πενταετηρίδα. Το διάστημα αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό στην προϊστορική και ιστορική ανθρωπότητα, λόγω του οτι τόσο ακριβώς διαρκούσε η θητεία του αρχαίου εποχικού βασιλιά, ο οποίος στην αρχαϊκή κοινωνία ενσάρκωνε τον Αγαθό δαίμονα που επηρέαζε και καθόριζε την βλάστηση και την σοδειά. Η Στέψη του αρχαίου βασιλιά στόχευε στον καθαρμό του από κάθε ενοχή και στην προστασία του από κάθε κακό. Παρόμοια και ο νικητής των Αγώνων, εξαγνιζόταν με το στεφάνι, όπως ακριβώς ίσχυε με το τελετουργικό της αποθεωτικής Στέψης του αρχαίου βασιλιά ή του ρωμαϊκού θριάμβου. Ο αθλητής ενσάρκωνε, δηλαδή, τον ιερό χαρακτήρα που είχε ο μάγος της φυλής ή ο αρχαίος βασιλιάς ή μετέπειτα η θεότητα η οποία προστάτευε τους αγώνες, εν προκειμένω ο Δίας. 

Η ολοκλήρωση της θητείας του βασιλιά σημειωνόταν όταν συμπλήρωνε την ενναετηρίδα. Τότε η βασιλεία έπρεπε να τελειώσει. Ανά ενναετηρίδα ο παλιός βασιλιάς έπρεπε ή να θανατωθεί ή να γίνει ανανέωση της θεϊκής ευλογίας. Το στεφάνι της στέψης αυτόν ακριβώς το ρόλο εξυπηρετούσε, καθάριζε από τα κρίματα τον βασιλιά και την ίδια την κοινότητα, καθώς οι βασιλείς αυτήν εκπροσωπούσαν. Η αγιότητα του αρχαίου εποχικού βασιλιά αντανακλάται στον νικητή των Ιερών Αγώνων, ο οποίος αγγίζει τα όρια ενός θεού. 

Κάθε τέσσερα έτη, ο νικητής των αγώνων, ενσωματώνοντας τις προϊστορικές αντιλήψεις, έχει τη δυνατότητα δια της τελετής στέψης, να μεταλλάσσει την φύση του, αναβαθμίζοντας την προτέρα ποιότητά του, καθώς από αθλητής μεταβάλλεται σε ήρωα της βλάστησης και σε έναν θεό της σποράς, από την οποία τόσο ανάγκη έχει η ανθρωπότητα. Το τελετουργικό τυπικό των Ολυμπιακών Αγώνων, στο σύνολό του, ανά ενναετηρίδα, γιορτάζει την αέναη επιστροφή, την διαρκή ανανέωση της φύσης, που είναι και η πηγή της ζωής. Οι λειτουργίες της ανανέωσης και της αναπαραγωγής της φύσης εξηγούνται κυρίως στο πλαίσιο μιας θρησκείας της γονιμότητας, οι απαρχές της οποίας ανιχνεύονται κάπου στην Ανατολή της Νεολιθικής περιόδου, και η οποία εισέρχεται στην Ελλάδα οριστικά από τους Αχαιούς (Γογγάκη, Οι αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για τον αθλητισμό, Τυπωθήτω, 2003).

Είναι σαφές, πως από την Νεολιθική περίοδο, μέχρι την ημερολογιακή αφετηρία των Ολυμπιακών Αγώνων το 776 π.Χ., πολυάριθμες πολιτισμικές εξελίξεις και μετεξελίξεις επήλθαν, και πως η πνευματικότητα των αγώνων βρίσκεται στα βάθη μιας μακρόχρονης συλλογικής διεργασίας. Επίσης, είναι σαφές, οτι οι Ολυμπιακοί Αγώνες αποτελούν την εξέλιξη πανάρχαιων αγωνιστικών εκδηλώσεων, και κυρίως τη συνέχεια της παράδοσης των Μυκηναίων για τέλεση επικήδειων αγώνων προς τιμήν ενός σημαντικού νεκρού και προς εξευμενισμό της ψυχής του. Η μετάβαση από τους ομηρικούς περιστασιακούς αγωνιστικούς διαγωνισμούς, στην τακτή, χρονικά, πραγματοποίησή τους, που καθιερώνει τους Ολυμπιακούς Αγώνες σε θεσμό, πραγματοποιείται στην Ολυμπία με την ισχύ της τετραετίας. 

Η ημερολογιακή οκταετηρίδα

Κάθε πενταετηρίδα λάμβανε χώρα στην αρχαία Ολυμπία η εορτή και πανήγυρις του Ολυμπίου Διός. Από τη λήξη της εορτής μεσολαβούσαν περισσότερες από 1400 ημέρες μέχρι την έναρξη της επόμενης γιορτής των Ολυμπιακών Αγώνων. Σύμφωνα και με το ημερολόγιο, η ημερομηνία τέλεσης στα πανελλήνια ιερά κέντρα των μεγάλων εορτών - επομένως και των αγώνων - προσδιοριζόταν με βάση την λεγόμενη ημερολογιακή οκταετηρίδα. Αυτό γινόταν επειδή το αρχαίο ελληνικό εορτολόγιο βασιζόταν στο σεληνιακό έτος των 354 ημερών, που ήταν κατά 11,5 ημέρες μικρότερο από το ηλιακό έτος. 

Για να καλυφθεί η διαφορά, η οποία θα προξενούσε μετατόπιση των εορτών σε άλλες εποχές του έτους, μέσα σε διάστημα οκτώ ετών προσέθεταν τρεις ακόμη εμβόλιμους μήνες. Λόγω των μηνών αυτών, οι Ιερές εορτές που οργανώνονταν κάθε δύο χρόνια, με την εμβολή του μήνα, διεξάγονταν τελικά στην αρχή του τρίτου σεληνιακού έτους, και γι’ αυτό λέγονταν τριετηρικές. Όσες όμως γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια, με την εμβολή ενός ή δύο μηνών διεξάγονταν στην αρχή του 5ου έτους και γι’ αυτό ονομάζονταν πεντετηρικές γιορτές. Τα Νέμεα και τα Ίσθμια, επομένως, ήταν αγώνες τριετηρικοί καθώς διεξάγονταν κάθε δύο χρόνια, ενώ τα Ολύμπια και τα Πύθια ήταν αγώνες πεντετηρικοί και διεξάγονταν κάθε τέσσερα χρόνια.

Τα Ολύμπια, γίνονταν κάθε πενταετηρίδα στην Ολυμπία προς τα τέλη Ιουλίου με αρχές Αυγούστου. Από τη λήξη της εορτής των Ολυμπιακών Αγώνων, μέχρι την έναρξη της επόμενης εορτής, μεσολαβούσαν περισσότερες από 1400 ημέρες. Η εκδήλωση αυτή καθόρισε ημερολογιακά και ιστορικά τις εξελίξεις του τότε γνωστού κόσμου. Η Ολυμπία, με αφορμή την καθιέρωση των αγώνων της, υπήρξε το κέντρο πολλαπλών πολιτισμικών επιδράσεων, εκδηλώνοντας πάντως την συνθετική ικανότητα του νέου και δυναμικού λαού, να προσλαμβάνει πολιτισμικά και εθνολογικά στοιχεία της πρώιμης εποχής, αλλά να διατηρεί στην ιστορική εποχή ό,τι ανταποκρίνεται στον δικό του τρόπο ζωής, δίνοντάς τους έναν εθνικό και ιδιαίτερο χαρακτήρα.

Επίμετρο 

Σήμερα, το λιτό τελετουργικό της αρχαίας Ολυμπίας έχει ίσως μετατραπεί σε βαρύγδουπο και πομπώδες τελετουργικό, και οι Ολυμπιακοί Αγώνες έχουν αποκτήσει οικονομικό, τεχνοκρατικό και προπαγανδιστικό ρόλο. Όσο ρεαλιστικό και υλικό, ωστόσο, κι αν είναι το σύγχρονο πνεύμα, δεν θα πρέπει να αποκόψουμε το παρελθόν των Αγώνων από την αρχαία κοιτίδα τους. Ο ακραιφνής ορθολογισμός αφαιρεί κάθε μαγικό, συναισθηματικό και ηθικό στοιχείο, όχι μόνο από τους αγώνες, αλλά κι από κάθε εκδήλωση ή μνήμη που αποκόπτεται από το παρελθόν της. Η αφαίρεση των εγγενών στοιχείων από ένα φαινόμενο, αποδομεί την ουσία του, αποστεώνοντας το αληθινό του περιεχόμενο και υπονομεύοντας τη σημασία του. 

Στην περίπτωση των 32^ων Ολυμπιακών Αγώνων στο Τόκιο, η αυθαίρετη αποδόμηση της σταθερότητας της τετραετίας, τους απομάκρυνε από τους πολλούς συμβολισμούς τους. Κι ενώ οι ιαπωνικές αρχές και η ΔΟΕ πίστευαν οτι η αναβολή θα προσδώσει τον αναγκαίο χρόνο για τις εκτιμώμενες εισπράξεις, ωστόσο επί ενάμισυ ολόκληρο χρόνο από την αναβολή τους επήλθε μεγάλη κακοτοπιά, συντρίβοντας ίσως τους αναβλημένους αγώνες. Από την Ιαπωνία - και τη ΔΟΕ - παραβιάστηκαν οι δημοκρατικοί κανόνες λειτουργίας της χώρας, καθώς αγνοήθηκε η λαϊκή απαίτηση να μη διεξαχθούν οι αγώνες για να μη τεθούν σε άμεσο κίνδυνο οι ζωές των πολιτών, των αθλητών και των επισκεπτών. Καμιά δημοσκόπηση δεν εισακούστηκε. Αντίθετα, επικράτησε μέχρι τέλους το οικονομικό  ‘Prestige’, που μπορεί να ήταν μικρότερο του αναμενόμενου, αλλά ισχυρότερο της αξίας του λαού.

Η κατάργηση  της τετραετίας είναι σαν να αφαίρεσε κανείς από τους Ολυμπιακούς Αγώνες και το τελευταίο φύλλο συκής. Η κακοτοπιά, ωστόσο, της διοργάνωσης επεκτάθηκε σε διάφορους τομείς, και επικρίθηκε. Έτσι, η αψυχολόγητη επιλογή της διεξαγωγής ακόμη και χωρίς θεατές, απογυμνώθηκε περαιτέρω... Από τη στιγμή μάλιστα της απόφασης για αναβολή, όλα πήγαν κατά διαβόλου... Τόσο, που θα μπορούσε κανείς, μεταφυσικώ δικαίω, να αποδώσει την κακοτοπιά στο θυμό που προξένησαν στον προστάτη των Ολυμπιακών Αγώνων θεό Δία, ο «εκμοντερνισμός» του περιεχομένου, οι παρεμβάσεις, οι αλλοιώσεις, και η έλλειψη σεβασμού προς την αυθεντικότητα των Αγώνων, που με τόση ιερότητα δημιούργησε ο Ηλείος Βασιλιάς Ίφιτος προς τιμήν του... Ίσως, δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο, ο Δίας εκτόξευσε πλέον κατά των σημερινών Ολυμπιακών Αγώνων, που απαρνούνται την ιστορία τους, τον θεϊκό κεραυνό του...