Εκπαίδευση: Κοινωνική ή εθνική συνείδηση;

Στο ερώτημα εάν στην εκπαίδευση θα πρέπει να καλλιεργείται η εθνική ή η κοινωνική συνείδηση, η απάντηση, κατά την άποψή µας, είναι: η ιστορική. Το εθνικό δεν υφίσταται ανεξάρτητα από το κοινωνικό και το κοινωνικό ιστορικά, δηλαδή σε ό,τι αφορά το φαινόµενο του νεωτερικού εθνικού κράτους, εµπεριέχεται στο εθνικό. Οι µεγάλες επαναστάσεις που θεµελίωσαν τη νεωτερικότητα, όπως η γαλλική, υπήρξαν ταυτόχρονα εθνικές και κοινωνικές.

Η Γαλλική Επανάσταση ήταν εθνική µε την έννοια ότι η αστική τάξη θεώρησε τον εαυτό της εκπρόσωπο του έθνους, παρότι ελάχιστοι αγρότες κατανοούσαν την ιδέα αυτή, και κοινωνική διότι τα βασικά ζητούµενα ήταν η ελευθερία, η ισότητα και η αδελφοσύνη. Η συζήτηση στην Ελλάδα δεν είναι νέα. Επανέρχεται µε κάθε πολιτική αλλαγή, αλλά απασχολεί τους επιστήµονες κατεξοχήν σε ό,τι αφορά την Ελληνική Επανάσταση από πολύ παλιά. Ηταν η Επανάσταση κατά κύριο λόγο εθνική ή κοινωνική; Η απάντηση, κατά την άποψή µας πάντα, είναι: και τα δύο. Ο ξεσηκωµός των Ελλήνων, σύµφωνα µε την άποψη που προέβαλε η µορφωµένη ηγετική οµάδα της, υπήρξε ξεσηκωµός ανθρώπων που τελούσαν επί αιώνες υπό την κυριαρχία των Οθωµανών και πoυ βίωναν εθνοθρησκευτική δουλεία.

Βίωναν, όµως, και κοινωνική, ενδεχοµένως περισσότερο τέτοια. ∆ιδάσκοντας, λοιπόν, στο πλαίσιο της νεότερης Ιστορίας την Ελληνική Επανάσταση, είναι δυνατόν να αγνοήσουµε την κοινωνική της διάσταση; Είναι δυνατόν επιστηµονικά να διαχωρίσουµε το εθνικό από το κοινωνικό της περιεχόµενο; Η επιστηµονική προσέγγιση µε τα θεωρητικά και µεθοδολογικά εργαλεία της σύγχρονης ιστοριογραφίας αναδεικνύει αυτονόητα αυτόν τον διττό χαρακτήρα.

Εµείς, επιλέγοντας ως βασικό στόχο την καλλιέργεια της εθνικής συνείδησης, είναι ορθό να αποσιωπούµε την κοινωνική διάσταση και για ποιον λόγο; Μήπως επειδή η κοινωνική διάσταση θέτει ζητήµατα κοινωνικών συγκρούσεων, οι οποίες απειλούν την εθνική ενότητα και συνοχή; Μήπως ο κοινωνικός προβληµατισµός οδηγεί τους µαθητές σε ιδεολογικού-πολιτικού τύπου επικίνδυνες ατραπούς; Μήπως η κοινωνιολογική οπτική συνδέεται µε µαρξιστικού τύπου αναλύσεις που µπορούν να οδηγήσουν τα «παιδιά» στην παγίδα του κοµµουνισµού; Είναι αλήθεια ότι όσο το παρελθόν καθορίζει το παρόν, άλλο τόσο το παρόν καθορίζει τον τρόπο µε τον οποίο προσλαµβάνουµε και αναπαριστούµε το παρελθόν. Ο τρόπος που αναγιγνώσκουµε, γράφουµε αλλά και επιλέγουµε να διδάξουµε το παρελθόν εξαρτάται από τις συνθήκες και τις ανάγκες του παρόντος. Υπ’ αυτήν την έννοια, η υπόθεση της αντικειµενικότητας φαντάζει δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Καλούµαστε έτσι κι αλλιώς να κάνουµε επιλογές οι οποίες δεν µπορεί να είναι κενές ιδεολογικού περιεχοµένου...

Ας υποθέσουµε, λοιπόν, ότι σήµερα κρίνουµε πως µας χρειάζεται περισσότερο µια εθνικά προσανατολισµένη διδασκαλία της Ιστορίας. Στο πλαίσιο αυτής της επιλογής, µπορούµε και πρέπει να αποσιωπήσουµε την κοινωνική διάσταση των φαινοµένων, των γεγονότων, που µελετάµε και διδάσκουµε;

Το έθνος γεννιέται, υπάρχει και εξελίσσεται στο κενό; ∆εν εδράζεται σε κοινωνικά και οικονοµικά δεδοµένα και διαδικασίες; Επίσης, δεν θα πρέπει οι µαθητές να κατανοήσουν ότι ο όρος «έθνος» είχε πολλαπλές ερµηνείες την επoχή του 1821; Ηταν Ελληνας ο ορθόδοξος; Ο ελληνόφωνος; Ή αυτός που είχε ελληνική καταγωγή; Οπως και να είναι, όποια και να είναι η σχέση ανάµεσα στο εθνικό και το κοινωνικό, αυτή η σχέση πρέπει να συνιστά ζητούµενο κάθε φορά µε βάση την έννοια της ιστορικότητας. Μεγάλο ζητούµενο, κατά συνέπεια, είναι η καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης, στο πλαίσιο της οποίας µεγάλο ζητούµενο θα είναι επίσης η σχέση του εθνικού µε το κοινωνικό στις διάφορες φάσεις της Ιστορίας. 

* O Βασίλης Νιτσιάκος είναι, καθηγητής Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων και διδάκτωρ Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήµιο Κέιµπριτζ