Καθαρά Δευτέρα 2020: Όσα πρέπει να γνωρίζεις για τα Κούλουμα και το έθιμο αιώνων

Καθαρά Δευτέρα 2020: Με την Καθαρά Δευτέρα ξεκινά η Σαρακοστή για την Ορθόδοξη εκκλησία, ενώ ταυτόχρονα σημαίνει το τέλος της Αποκριάς - αν και ο κοροναϊός φρόντισε νωρίς να βγάλει τις μάσκες. Η Καθαρά Δευτέρα ονομάστηκε έτσι γιατί οι Χριστιανοί «καθαρίζονταν» πνευματικά και σωματικά και εορτάζεται 48 ημέρες πριν από την Κυριακή της Ανάστασης του Χριστού, το χριστιανικό Πάσχα.

Από παλιά, λοιπόν, η Καθαρή Δευτέρα πέρασε στη συνείδηση του λαού ως ημέρα καθαρμού. Η γιορτή αυτή είναι πανελλήνια και κατ΄ άλλους έχει αθηναϊκή καταγωγή, ενώ κατ΄ άλλους βυζαντινή. Στην Κωνσταντινούπολη γιορταζόταν έντονα από πλήθος κόσμου που συνέρεε σε έναν από τους επτά λόφους της πόλης, σ’ εκείνο του ελληνικότατου οικισμού των «Ταταούλων». Οι Βυζαντινοί, την Καθαρή Δευτέρα την ονόμαζαν «Απόθεση-Απόδοση» και τελούσαν δρώμενα.

Στην Αθήνα, από πολλές δεκαετίες, προ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τα Κούλουμα γιορταζόταν στις πλαγιές του Λόφου του Φιλοπάππου όπου οι Αθηναίοι τρωγόπιναν, καθισμένοι στους βράχους, από το μεσημέρι μέχρι τη δύση του Ήλιου. Οι περισσότεροι χόρευαν υπό τους ήχους πλανόδιων μουσικών, κατά παρέες -είτε δημοτικούς είτε λαϊκούς χορούς- υπό τους ήχους λατέρνας.

Στις ημέρες μας, στην Αθήνα, η λαογραφική αξία του εθίμου της Καθαροδευτέρας συνεχίζει να αποτυπώνεται έντονα στον Λόφο του Φιλοπάππου ή Λόφο Μουσών, ή Λόφο Σέγγιο, που βρίσκεται απέναντι, νοτιοδυτικά, από την Ακρόπολη.

Για την ετυμολογία της λέξης «κούλουμα», υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον Νικόλαο Πολίτη, πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, η λέξη προέρχεται από το λατινικό Cumulus (κόλουμους) που σημαίνει «σωρός», «αφθονία» αλλά και το «τέλος», τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από μια άλλη λατινική λέξη, την λέξη «κόλουμνα» δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό, επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα, έγινε στους Στύλους του Ολυμπίου Διός. Από εκεί και μετά, το σούρουπο, όλοι οι Ρουμελιώτες γαλατάδες της Αθήνας έστηναν λαμπρό χορό, κυρίως τσάμικο, γύρω από τους Στύλους, παρουσία των βασιλέων και πλήθους κόσμου.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στα Τουρκικά η γιορτή ονομάζεται «Μπακλά χουράν» από τη λέξη «μπακλά», που σημαίνει κουκιά.

Η λαγάνα, ο άζυμος αυτός άρτος, παίζει αναμφίβολα κυρίαρχο ρόλο στο νηστίσιμο τραπέζι της Καθαράς Δευτέρας. Παρασκευάζεται χωρίς προζύμι, και έναν τέτοιο πρόχειρο άρτο χρησιμοποίησαν και οι Ισραηλίτες κατά τη νύχτα της Εξόδου τους από την Αίγυπτο υπό την αρχηγία του Μωυσή. Έκτοτε επιβαλλόταν από τον Μωσαϊκό Νόμο για όλες τις ημέρες της εορτής του Πάσχα, μέχρι που ο Χριστός στο τελευταίο του Πάσχα ευλόγησε τον ένζυμο άρτο.

Η συνήθεια του πετάγματος χαρταετού προέρχεται πιθανότατα από την Κίνα - αυτό δεν γνωρίζατε μέχρι τώρα; «Το περίεργο είναι ότι και η ελληνική αρχαιότητα δεν έλειψε από την πρωτοβουλία της αεροτεχνικής αυτής του χαρταετού», γράφει ο Δ. Λουκάτος. Και συνεχίζει: «Παραδίδεται ότι ο αρχιμηχανικός Αρχύτας του Τάραντος (Δ' αι. π.Χ.) εχρησιμοποίησε στην αεροδυναμική του τον αετό, έχουμε δε επίσης σε ελληνικό αγγείο της κλασικής εποχής παράσταση κόρης που κρατεί στα χέρια της μικρή λευκή σαΐτα (είδος αετού) με το νήμα της, έτοιμη να την πετάξει». Ο συμβολισμός του πετάγματος του χαρταετού στην ελληνική χριστιανική παράδοση είναι αρκετά συναφής με τον κινεζικό. Συμβολίζει το πέταγμα της ανθρώπινης ψυχής προς τον ουρανό και τον Θεό. Μάλιστα, οι άνθρωποι παλιότερα πίστευαν ότι όσο πιο ψηλά πετάξει ο χαρταετός τόσο πιο πιθανό ήταν ο Θεός να εισακούσει τις προσευχές τους και να τις πραγματοποιήσει.

Μετά το καρναβάλι, λοιπόν, ξεκινά η Μεγάλη Σαρακοστή, η χριστιανική χρονική περίοδος νηστείας, η αρχαιότερη από τις μεγάλες νηστείες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα. Αρχικά διαρκούσε έξι εβδομάδες, ενώ αργότερα προστέθηκε και η έβδομη εβδομάδα. Ονομάζεται «Σαρακοστή» γιατί περιλαμβάνει σαράντα ημέρες νηστείας, όσες ήταν και οι ημέρες νηστείας του Χριστού στην έρημο, κατά την παράδοση. Ο χαρακτηρισμός «Μεγάλη» δεν δίνεται για τη μεγάλη διάρκειά της, αλλά για τη σημασία της, εις ανάμνηση των Παθών του Χριστού.

Χαρακτηριστική η ελληνική, ερωτηματική, δημώδης έκφραση: «Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή;». Βέβαια, στις περισσότερες των περιπτώσεων, αναφέρεται σκωπτικά για πρόσωπα που αρέσκονται να παίρνουν μέρος σε κάθε συμβάν, που, ταυτόχρονα, «μπορεί να φυτρώνουν εκεί που δεν τους σπέρνουν».

Οι Απόκριες και η διασκέδαση έφυγαν πολύ γρήγορα λόγω μέτρων για την επιδημία, οι μάσκες έπεσαν και ξεκινά η πορεία προς το Πάσχα. Το μεγάλο ερώτημα, βέβαια, είναι «πόσοι, πια, νηστεύουν στις ημέρες μας;». Είναι πολλοί – και δεν σημαίνει ότι το κάνουν ακολουθώντας τον εκκλησιαστικό κανόνα, αλλά και για αποτοξίνωση.

Σε όποια κατηγορία κι αν ανήκεις, με υγεία και ηρεμία, «Καλή Σαρακοστή»!

Πηγές
-Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου
-Δ.Σ. Λουκάτου, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία