«Το είπα κατόπιν συνεννόησης»: Η εξήγηση του Ανδρέα Παπανδρέου για το ιστορικό «Βυθίσατε το Χόρα»

Αν γινόταν μια ψηφοφορία για την πιο διάσημη φράση στην ελληνική πολιτική ιστορία, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μετά το «ΟΧΙ» του Ιωάννη Μεταξά στον Ιταλό πρέσβη Εμμανουέλε Γκράτσι (που ως γνωστόν είχε τελείως διαφορετική διατύπωση), θα ακολουθούσε αυτή που σημάδεψε την ελληνοτουρκική κρίση του 1976.

Το περίφημο «Βυθίσατε το Χόρα» που ξεστόμισε ο Ανδρέας Παπανδρέου δύο χρόνια μετά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, έχει λάβει μυθικές διαστάσεις στη συλλογική συνείδηση και περίπου μισό αιώνα μετά παραμένει συνώνυμο πυγμής και αποφασιστικότητας, ιδίως για τους νοσταλγούς του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ. Βεβαίως, ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν έκανε αυτή τη δήλωση ως αρχηγός κράτους, ούτε καν ως επικεφαλής της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Το ΠΑΣΟΚ είχε λάβει ποσοστό 13,58% (και 12 έδρες) στις εκλογές του 1974, λαμβάνοντας την τρίτη θέση, πίσω (φυσικά) από τη ΝΔ και την Ένωση Κέντρου - Νέες Δυνάμεις του Γεωργίου Μαύρου.

Επικρίσεις και παρασκήνιο

Προς επίρρωση της δημοφιλίας της φράσης είναι το έντονο παρασκήνιο που τη συνοδεύει. Όταν στις Αυγούστου του ’76 το «Χόρα» παραβίασε για πρώτη φορά την ελληνική υφαλοκρηπίδα, πλέοντας βορειοανατολικά της Λέσβου, ο Ανδρέας βρισκόταν για περιοδεία στη Θράκη. Η ιστορική δήλωση έγινε από την Αλεξανδρούπολη, αλλά ούτε αυτή (όπως το «Όχι») διατυπώθηκε όπως έμεινε στην καθομιλουμένη. Η ακριβής δήλωση είχε αντιπολιτευτικό και όχι συμβουλευτικό χαρακτήρα, επικρίνοντας την κυβέρνηση του Κώστα Καραμανλή για ότι δεν έχει ήδη βυθίσει το «Χόρα». «Εφόσον παραβιάζονται τα σύνορα μας, γιατί η κυβέρνηση δεν έδωσε την άμεση ελληνική απάντηση στην τουρκική επιβολή; Γιατί δεν εβύθισε το Χόρα;»

Το παρασκήνιο έγκειται στην αναζήτηση της σκοπιμότητας που εξυπηρετούσε η εν λόγω τοποθέτηση του Παπανδρέου. Στελέχη της κυβέρνησης και ο φίλα προσκείμενος σε αυτήν Τύπος επέκριναν τον ηγέτη του ΠΑΣΟΚ, κάνοντας λόγο για ανευθυνότητα και φτηνή αντιπολίτευση εκ του ασφαλούς σε ένα μείζον εθνικό θέμα. Δεδομένου ότι η βύθιση του «Χόρα» θα σηματοδοτούσε την έναρξη ενός ελληνοτουρκικού πολέμου με αβέβαιη έκβαση και πιθανότατα καταστροφικές συνέπειες και για τις δύο πλευρές.

Στις εκλογές του ’77 ο Ανδρέας κεφαλοποίησε τη δυναμική αυτή στάση του, με το ΠΑΣΟΚ σχεδόν να διπλασιάζει το ποσοστό του (25,34%) και να αναδεικνύεται σε αξιωματική αντιπολίτευση. Όταν το 1980 ο Καραμανλής παρέδωσε τη σκυτάλη στον Γεώργιο Ράλλη, ο Ανδρέας βρισκόταν ήδη στο κατώφλι της εξουσίας.

Η αποκάλυψη του Ανδρέα στη Βουλή

Τον Μάιο εκείνης της χρονιάς ο Παπανδρέου αναφέρθηκε για πρώτη φορά δημόσια στην επίμαχη φράση για το «Χόρα», αφήνοντας να εννοηθεί ότι ήταν προϊόν συνεννόησης του με τον πρωθυπουργό της χώρας. Σε συζήτηση στη Βουλή, ο Ευάγγελος Αβέρωφ, Υπουργός Εθνικής Άμυνας τότε, εγκάλεσε τον πρόεδρο του ΠΑΣΟΚ για αλόγιστη κριτική, λέγοντας ότι η κυβέρνηση υπερασπίζεται τα εθνικά συμφέροντα με τρόπο μαχητικό και ότι όποιος θέλει παραπάνω, «θέλει πολιτική του “Βυθίσατε το Χόρα” και πολιτική καταρρίψεων».

Παίρνοντας το λόγο ο Ανδρέας, τόνισε ότι αν συνεχίσει να δέχεται τα πυρά του Τύπου και της κυβέρνησης για την προ τετραετίας δήλωση, θα αναγκαστεί να παραβιάσει το λόγο του – εννοώντας προφανώς στον Κωνσταντίνο Καραμανλή - και να μιλήσει. «Είμαι δυστυχώς δεσμευμένος, οποιαδήποτε φθορά και αν αυτό επιφέρει, γιατί σέβομαι κοινές αποφάσεις σε κρίσιμα θέματα. Αν δεν σταματήσει όμως αυτή η ιστορία θα αναγκαστώ να μιλήσω». Ακολούθησε η τοποθέτηση που Παναγιώτη Κανελλόπουλου, ο οποίος αποκάλυψε ότι λίγες ημέρες μετά την ελληνοτουρκική κρίση του ’76 συναντήθηκε με τον Παπανδρέου και πείστηκε από την εξήγηση του ότι η διατύπωση της φράσης έγινε για εθνικούς λόγους.

Κατόπιν ο Παπανδρέου ευχαρίστησε τον προερχόμενο από τον δεξιό χώρο, διακεκριμένο για το ήθος του, πολιτικό.

Αντικρουόμενες απόψεις

Τον ίδιο ισχυρισμό έχει εκφράσει ο Θεόδωρος Κατσανέβας, επικαλούμενος ιδιωτική συζήτηση με τον Ανδρέα το 1982. «Τώρα πια, μετά από πολλά χρόνια, μπορώ να αποκαλύψω ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου μου είχε επιβεβαιώσει το εύλογο ερώτημά μου για το πολύκροτο αυτό θέμα. «Ναι Θόδωρε, υπήρχε συνεννόηση με τον Καραμανλή για το “Χόρα”, όπως και για άλλα εθνικά θέματα», ανέφερε ο κ. Κατσανέβας, συμπληρώνοντας πως δεσμεύτηκε ότι αυτό δεν θα έπρεπε να αναφερθεί, ούτε δημόσια, ούτε ιδιωτικά, ύστερα από τη σχετική επισήμανση του συνομιλητή του.

Αντίθετη είναι πάντως η άποψη που έχει εκφράσει ο Πέτρος Μολυβιάτης, με επίσημη τοποθέτηση του στη Βουλή το 2002. Ο επί σειρά ετών στενός συνεργάτης του Κωνσταντίνου Καραμανλή και πρώην ΥΠΕΞ, υποστήριξε τότε ότι ο ίδιος είχε τηλεφωνήσει στον Παπανδρέου ώστε να τον ενημερώσει για τις εξελίξεις με την Τουρκία και την εισβολή του «Χόρα» στην ελληνική υφαλοκρηπίδα.

Πρόσθεσε ότι ο Παπανδρέου τον ρώτησε αν «ο πρόεδρος νομίζει ότι πρέπει να εγκαταλείψω την περιοδεία μου και να επιστρέψω» και ότι το άφησε στη διακριτική του ευχέρεια, λέγοντας του ότι όταν επιστρέψει θα λάβει πλήρη ενημέρωση από τον πρωθυπουργό. «Αυτή ήταν η μόνη επαφή που εγένετο μεταξύ πρωθυπουργού δι’ εμού και του Ανδρέα Παπανδρέου για το επεισόδιο. Το σύνθημα “βυθίσατε το «Χόρα»” το είπε ενόσω βρισκόταν στη Θράκη, χωρίς καμία προσυνεννόηση, χωρίς καμία επαφή με τον πρωθυπουργό».

Ένα ευφυές διπλωματικό τρικ;

Το επικρατέστερο σενάριο θέλει τους Καραμανλή και Παπανδρέου να συμφώνησαν για μια προειδοποιητική - ψυχροπολεμικού Τύπου - «βολή» προς την Τουρκία εκ μέρους της ελληνικής αντιπολίτευσης. Ο Ανδρέας ήταν ο ανερχόμενος πολιτικός ηγέτης και σε διπλωματικό επίπεδο ο πρωθυπουργός θα αξιοποιούσε την τοποθέτηση του ως πίεση από την αντιπολίτευση και «αδυναμία» να παραχωρήσει το οτιδήποτε στο Αιγαίο. Αν πράγματι συνέβη έτσι, επρόκειτο για μία κορυφαία στιγμή σύμπνοιας και οξυδερκούς διαχείρισης κρίσης δύο μεγάλων πολιτικών αντιπάλων στην ιστορία του τόπου. Το αξιοπερίεργο είναι ότι δύο από τους στενότερους συνεργάτες του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο Ευάγγελος Αβέρωφ και ο Πέτρος Μολυβιάτης, φαίνεται εξαιρετικά πιθανό να μην γνώριζαν το παρασκήνιο της εμπρηστικής τοποθέτησης Παπανδρέου. 

Ο ίδιος ο ιδρυτής της Νέας Δημοκρατίας δεν αναφέρθηκε ποτέ σε αυτό, δίκην θεματοφύλακα της μυθολογικής διάστασης του «Βυθίσατε το Χόρα».