Η μέρα που οι Έλληνες πήραν τη Θεσσαλονίκη στο «φώτο φίνις» από τους Βούλγαρους και η κόντρα που άνοιξε το μέτωπο του εθνικού διχασμού

Τέτοιες ώρες πριν ακριβώς 111 χρόνια ο ελληνισμός ζει ιστορικές στιγμές. Η χώρα μέρα με την ημέρα απελευθερώνει τις αλύτρωτες πατρίδες που επί πέντε αιώνες ήταν στα χέρια των Τούρκων. Από τις 5 Οκτωβρίου 1912 οπότε και αρχίζει η ελληνική προέλαση από τη Θεσσαλία με προορισμό την Ήπειρο και τη Μακεδονία αλλά και η από θαλάσσης επίθεση του ελληνικού ναυτικού (αλλά και η βύθιση του τουρκικού θωρηκτού στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης από τον Νίκο Βότση), οι νίκες διαδέχονται η μία την άλλη και οι Έλληνες ζουν το όνειρο της απελευθέρωσης.

Ακόμα και τότε όμως στο παρασκήνιο υποβόσκει η μεγάλη σύγκρουση μεταξύ του Ελευθερίου Βενιζέλου και του διαδόχου βασιλιά Κωνσταντίνου που κορυφώνεται έξω από τα τείχη της Θεσσαλονίκης. Καταλαγιάζει προσωρινά μέσα στην ανάταση και στο πανηγυρικό κλίμα της ανακατάληψης της πρωτεύουσας της Μακεδονίας και φουντώνει αργότερα με τα γνωστά ολέθρια αποτελέσματα που οδήγησαν στη μικρασιατική καταστροφή.

Οι Εύζωνοι σταμάτησαν τους Βούλγαρους

Και όλα αυτά συμβαίνουν ενώ οι Έλληνες ετοιμάζονται να εισέλθουν στην πόλη από το νότο και διαπραγματεύονται με τους Τούρκους την παράδοση, ενώ οι Βούλγαροι βρίσκονται προ των πυλών της πόλης. Μάλιστα ακόμα και όταν γίνεται γνωστό πως η πόλη έχει παραδοθεί από τους Τούρκους στους Έλληνες εισέρχονται από τα βορειοδυτικά και επιχειρούν να την καταλάβουν. Τους σταμάτησαν οι Εύζωνοι και επίλεκτα τμήματα της 7ης μεραρχίας του ελληνικού στρατού που μόλις πριν λίγες ώρες είχαν μπει στην πόλη.

Κι όμως η ανακατάληψη της Θεσσαλονίκης μετά από περίπου 500 χρόνια (για την ακρίβεια 493) θα μπορούσε και να μην είχε επιτευχθεί εάν στο παρασκήνιο εκτροχιάζονταν η κόντρα μεταξύ του Ελευθερίου Βενιζέλου και του διαδόχου του θρόνου Κωνσταντίνου.

Η δημοσίευση των μεταξύ τους επιστολών (αρκετά χρόνια αργότερα) για τη διαφωνία τους στις επιχειρήσεις της απελευθέρωσης απλά επιβεβαίωσε πως οι δύο άνδρες ήταν οι δύο αντίθετοι πόλοι των δύο διαφορετικών κόσμων που κυριαρχούσαν στο προσκήνιο.

Δύο κόσμοι αντίθετοι

Από τη μία ο Βενιζέλος που υποστηρίζονταν από τις δυνάμεις της Ανταντ, δηλαδή, τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρετανία και από την άλλη ο φιλογερμανός Κωνσταντίνος.

Σύμφωνα με τους ιστορικούς η κόντρα αυτή που αργότερα διευρύνθηκε ήταν ο βασικός παράγοντας του εθνικού διχασμού που οδήγησε στα μεγάλα δεινά της μικρασιατικής καταστροφής.

Ζητούν από τον Κωνσταντίνο να επισπεύσει

Στις 12 Οκτωβρίου 1912, ο Βενιζέλος έχοντας πληροφορίες ότι οι Βούλγαροι σκοπεύουν να κατευθυνθούν προς την Θεσσαλονίκη αποστέλλει τηλεγράφημα στον Κωνσταντίνο, ζητώντας του να τον πληροφορήσει περί των σχεδίων του για την προέλαση του Στρατού. Τον ενημερώνει επίσης πως: «Σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσιν να ευρεθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον είς Θεσσαλονίκην».

Παρόμοιο δε τηλεγράφημα απέστειλε και ο Υπουργός Εξωτερικών Λάμπρος Κορομηλάς.

Ο Κωνσταντίνος έχει άλλα σχέδια

Από την πλευρά του ο Κωνσταντίνος έχοντας φυσική παρουσία στην πρώτη γραμμή του μετώπου θεωρούσε πως έχει καλύτερη εικόνα και πιο άμεση εκτίμηση της κατάστασης. Έκρινε λοιπόν πως ο Ελληνικός Στρατός θα έπρεπε να κινηθεί σε περισσότερες κατευθύνσεις, για να καλύψει όσο το δυνατόν πιο σύντομα περισσότερα σημεία και κατ΄επέκταση όλες τις πιθανές επιλογές του τουρκικού στρατού, συμπεριλαμβάνοντας και την προέλαση προς τη Θεσσαλονίκη αλλά με πιο αργούς ρυθμούς από εκείνους που του ζητούσε ο Βενιζέλος.

Ηθελε πρώτα να απελευθερώσει το Μοναστήρι

Ο Κωνσταντίνος ήθελε να καταδιώξει και να δώσει τη χαριστική βολή στον τουρκικό στρατό φοβούμενος ενδεχομένως την ανασυγκρότηση του. Επι πλέον έδινε χρόνο για την ανάπτυξη του στρατού ώστε να υπάρχει καλή τροφοδοσία. Αρχικά σχεδίαζε οι ελληνικές δυνάμεις να προχωρήσουν βόρεια ως το Μοναστήρι (Μπίτολα της Βόρειας Μακεδονίας), ενώ ο Ελευθέριος Βενιζέλος ζητούσε με κάθε τρόπο ο ελληνικός στρατός να φτάσει το ταχύτερο δυνατό στη Θεσσαλονίκη προφανώς διότι είχε καλή πληροφόρηση για τις προθέσεις των Βουλγάρων που παράλληλα κινούνταν και προς την Κωνσταντινούπολη με σκοπό να την καταλάβουν.

Η αργοπορεία του Κωνσταντίνου έδινε χρόνο στους Βούλγαρους

Οι κινήσεις του Κωνσταντίνου σύμφωνα με τον Βενιζέλο ήταν αργές σε τέτοιο βαθμό που έδινε χρόνο στους Βουλγάρους να καλύψουν πολύ μεγαλύτερη απόσταση και τελικά να μπουν πρώτοι στη Θεσσαλονίκη.

Εκ του αποτελέσματος οι πληροφορίες του Βενιζέλου ήταν ορθές, αλλά και ο Κωνσταντίνος ήθελε όλα να γίνουν «με τάξη και σχέδιο» με προτεραιότητα την εξόντωση του τουρκικού στρατού που υποχωρούσε ατάκτως σε όλα τα επίπεδα. Επί πλέον ήταν φανερό πως οι δύο άνδρες δεν είχαν καλή και άμεση επικοινωνία.

Σύγχυση με τα αξιώματα Γεωργίου, Βενιζέλου, Κωνσταντίνου

Στην εξίσωση θα πρέπει να μπει και ο Βασιλεύς Γεώργιος πατέρας του Κωνσταντίνου και αρχηγός του Κράτους ο οποίος δύο φορές επενέβη για να πείσει τον διάδοχο του να πειθαρχήσει στις εντολές του Βενιζέλου. Υπήρχαν όμως και τα υψηλά αξιώματα που κατείχαν οι τρεις άνδρες. Ο Πρωθυπουργός και Υπουργός Στρατιωτικών ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Αρχιστράτηγος του Ελληνικού Στρατού ήταν ο Διάδοχος Κωνσταντίνος. Οι αρμοδιότητες του «τριγώνου» προκαλούσαν σύγχυση για το ποιος έχει τον πραγματικό έλεγχο και το τελικό πρόσταγμα.

Οι ρόλοι

Σύμφωνα με το Σύνταγμα ανώτατος άρχοντας και αρχηγός του Ελληνικού Στρατού ήταν ο Βασιλιάς Γεώργιος. Ως εκ τούτου είχε υπό τις διαταγές του τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως Υπουργό Στρατιωτικών. Από την πλευρά του ο Ελευθέριος Βενιζέλος ως Υπουργός Στρατιωτικών είχε υπό τις διαταγές του τον διάδοχο Κωνσταντίνο και γιο του ανωτάτου άρχοντα, υπό την ιδιότητα του Αρχηγού του Στρατού και όχι υπό την ιδιότητα του Διαδόχου του Θρόνου.

Επίσης ο υπαγόμενος κατά νόμον στον Υπουργό Στρατιωτικών Διάδοχος Κωνσταντίνος υπό την ιδιότητα του Αρχηγού του Στρατού είχε σε περίπτωση καθολικής επιστρατεύσεως τον απόλυτο έλεγχο της διοικήσεως του Στρατού και τον απόλυτο έλεγχο στην διεύθυνση των στρατιωτικών επιχειρήσεων...

Εξοργίστηκε ο Βενιζέλος και αρχίζουν οι επιστολές

Οι μέρες περνούσαν, ο Κωνσταντίνος αποστέλλει σπάνια ενημερώσεις προ την κυβέρνηση γεγονός που εξοργίζει τον Βενιζέλο. Σαν σήμερα (25/10/1912) ο Υπουργός Εξωτερικών Λάμπρος Κορομηλάς τηλεγραφεί στον Κωνσταντίνο για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης:

«Φρονώ ότι πρέπει, κατά το δυνατόν, να εντείνωμεν ημετέρας ενεργείας ώστε καταληφθή όσον τάχιστα Θεσσαλονίκη και ίνα μη ημετέρα αποτελέσματα έλθωσι πολύ ύστερον από τα αποτελέσματα των συμμάχων».

Λίγες ώρες μετά φτάνει και τηλεγράφημα από τον Ελευθέριο Βενιζέλο:

«Αναμένω να μοι γνωρίσετε την περαιτέρω διεύθυνσιν, ην θα ακολουθήση η προέλασις του στρατού Θεσσαλίας. Παρακαλώ μόνον να έχετε υπ’ όψιν ότι σπουδαίοι πολιτικοί λόγοι επιβάλλουσι να ευρεθώμεν μίαν ώραν ταχύτερον εις Θεσσαλονίκην. Υπουργός Στρατιωτικών: Βενιζέλος».

Τα ντοκουμέντα του Βεντήρη

Ο ιστορικός και δημοσιόγράφος Γεώργιος Βεντήρης με το έργο του «Η Ελλάς του 1910-1920: Ιστορική μελέτη» έδωσε πολύτιμα στοιχεία για τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) κατά τη διάρκεια της έρευνας του τη δεκαετία 1920-1930. Όπως αναφέρει ο Βεντήρης, η κυβέρνηση είχε διατάξει τον διάδοχο Κωνσταντίνο, από την ενάρξη του πολέμου να καταλάβει την Θεσσαλονίκη ειδικά μετά την πληροφορία πως:

«Η κυβέρνησις επληροφορείτο ότι οι Βούλγαροι απέσπασαν εκ Θράκης την μεραρχίαν Ρίλου, 35.000 ανδρών, με την εντολήν να καταλάβη την Θεσσαλονίκην».

«Σας το απαγορεύω»

Ο Κωνσταντίνος όμως είχε άλλη άποψη και δε συμμερίζονταν τις αγωνίες του Βενιζέλου απαντώντας με το ακόλουθο τηλεγράφημα: «Ο στρατός δεν θα οδεύση προς την Θεσσαλονίκη. Εγώ έχω καθήκον να στραφώ κατά του Μοναστηρίου, εκτός αν μου το απαγορεύσετε».

Όταν ο Βενιζέλος διάβασε την απάντηση του Κωνσταντίνου έγινε έξω φρενών και απάντησε μονολεκτικά: «Σας το απαγορεύω»

Εστειλε τον Γεώργιο και τον επιτελάρχη

Στη συνέχεια ο Βενιζέλος διέταξε τον επιτελάρχην του υπουργείου των Στρατιωτικών, Νίδερ να μεταβή στην Κοζάνη και να εκθέσει λεπτομερώς στον διάδοχο του θρόνου του λόγους που πρέπει να γίνει άμεσα η κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Παράλληλα παρεκάλεσε τον βασιλέα Γεώργιο να αναχωρήση εις το γενικόν στρατηγείον και να πείσει τον διάδοχο του να κινηθεί πιο γρήγορα. Ο Γεώργιος έφθασε άμεσα στην Κοζάνη και διέταξε επτά μεραρχίες να προελάσουν μέσω Βερροίας προς τη Θεσσαλονίκη.

Αμετακίνητος ο Κωνσταντίνος

Παρά τις πιέσεις που δεχόταν από τον Βενιζέλο και τον πατέρα του ο Κωνσταντίνος πάλι επέμεινε στην τακτική του. Από τη Βέροια η οποία απελευθερώθηκε υπό τις διαταγές του, ο Κωνσταντίνος δεν ακολούθησε τη συντομότερη οδό για τη Θεσσαλονίκη αλλά κατευθύνθηκε προς τα Γιαννιτσά με σκοπό να απελευθερώσει την πόλη. 

Δεν εκδίωξε τον εχθρο, δεν πήγε προς Θεσσαλονίκη

Σύμφωνα με επικρίσεις που έχουν εκφραστεί σχετικά με την τακτική που ακολούθησε ο Κωνσταντίνος «ούτε η δίωξις του έχθρου έγινεν εντόνως, ούτε η προς Θεσσαλονίκην πορεία μετά της απαραιτήτου σπουδής. Ο κριτικός της «Ελληνικής Στρατιωτικής Εγκυκλοπαιδείας» γράφει: «Το γενικόν στρατηγείον και την ημέραν ταύτην δεν ωθεί τας μονάδας αποφασιστικώς προς την Θεσσαλονίκην. Τουναντίον τας αφήνει περί τα Γιαννιτσά. (…) Ο ελληνικός στρατός, μη καταδιώξας συντόνως τους υποχωρούντας Τούρκους, ουδ’ εκμεταλλευθεί την επιτυχίαν της μάχης των Γιαννιτσών».

Νέες καθυστερήσεις

Το επιτελείο του Κωνσταντίνου είχε μελετήσει και προετοιμάσει την προέλαση Κοζάνης – Μοναστηρίου και όχι Κοζάνης – Θεσσαλονίκης που επιθυμούσε ο Βενιζέλος Έτσι, μοιραία, στην πορεία του ελληνικού στρατού προς τη Θεσσαλονίκη προκλήθηκαν νέες καθυστερήσεις.

Η αγωνία του Βενιζέλου

H αγωνία της κυβέρνησης κορυφώνεται. Από τις 24 Οκτωβρίου έχει στείλει στον Κωνσταντίνο το εξής τηλεγράφημα: Οι Βούλγαροι φαίνονται να έδωσαν διαταγάς εις στρατόν Νευροκοπίου όπως καταλάβη τάχιστα Σέρρας και εκείθεν σπεύση προς Θεσσαλονίκη ίνα, εάν μη κατορθώση αν εισέλθη προ του ελληνικού στρατού και καταλάβη ταύτην, τουλάχιστον εισέλθη μετ’ αυτού. Αι Σέρραι κατελήφθησαν ήδη παρά βουλγαρικού στρατού, όστις βαδίζει κατά πάσαν πιθανότητα εις Θεσσαλονίκην .(υπογραφή ΥΠΕΞ Λάμπρος Κορομηλάς).

Οργισμένη αντίδραση Βενιζέλου, δεν απαντάει ο Κωνσταντίνος

Τηλεγράφημα στέλνει και ο Βενιζέλος στον Κωνσταντίνο αλλά ο διάδοχος δεν απαντάει. Τότε ο Βενιζέλος ζητάει για δεύτερη φορά την παρέμβαση του βασιλιά Γεωργίου.

Σύμφωνα με τις πηγές τηλεφώνησε μετά το μεσονύκτιον προς τον βασιλέα Γεώργιο, διαμένοντα εις Γιδά (σ.σ. σημερινή Αλεξάνδρεια Ημαθίας). Ο υπασπιστής απαντά ότι ο βασιλεύς κοιμάται. Ο πρωθυπουργός διατάσσει να τον εξυπνήσουν και να του ανακοινώσουν τα επόμενα:

«Σας καθιστώ προσωπικώς υπεύθυνον δια την βραδύτητα με την οποίαν διεξάγετε τας επιχειρήσεις, αι οποία κινδυνεύουν να φέρουν τους Βουλγάρους πρώτους εις Θεσσαλονίκην».

Η 25η Οκτωβρίου και η κυκλωτική κίνηση

Aλλά και την 25η Οκτωβρίου 1912 ο Κωνσταντίνος αντί να κινηθεί ευθέως προς τη Θεσσαλονίκη δίνει εντολή για ευρεία κυκλωτική κίνηση από ανατολικά. 

«Ενώ τα στρατεύματα ανεπτύσσοντο, παρουσιάσθησαν την 4 και 30’ του απογεύματος προ του Έλληνος αρχιστρατήγου οι Ευρωπαίοι πρόξενοι μετά του στρατηγού Σαδήκ και του προσέφεραν την παράδοσιν της Θεσσαλονίκης εν ονόματι του αρχηγού Ταξίν πασά. Ο Κωνσταντίνος όμως έθεσε όρους βαρύτερους από αυτούς που πρότειναν οι Τούρκοι και ταυτόχρονα έδωσε προσθεσμία δέκα εξ όλων ωρών, μέχρι της 6ης πρωινής της επομένης ιδα να αποφασίσση ο Τούρκος αρχιστράτηγος. Υπό το κράτος των συναισθημάτων αυτών [ο Βενιζέλος] στέλλει προς τον Κωνσταντίνον την εξης βιαίαν πράγματι τηλεγραφικήν διαταγήν:

Αρχηγόν στρατού:

Παραγγέλεσθε να αποδεχθήτε την προσφερομένην υμίν παράδοσιν της Θεσσαλονίκης και να εισέλθετε εις ταύτην άνευ χρονοτριβής. Καθιστώ υμάς υπεύθυνον διά πάσαν αναβολήν, έστω και στιγμής.

• Υπουργός Στρατιωτικών
• (υπογραφή)
• Βενιζέλος»

Η υπογραφή παράδοσης του Ταξίν πασά

Με τους Βούλγαρους να βρίσκονται μία ανάσα από τη Θεσσαλονίκη επιτυγχάνεται τελικά συμφωνία μεταξύ του επιτελείου του ελληνικού στρατού και των τουρκικών δυνάμεων της πόλης και οριστικοποιείται η παράδοση της Θεσσαλονίκης τους Έλληνες.

Η απάντηση Κωνσταντίνου που δεν πήρε ο Βενιζέλος

Όταν ο Βενιζέλος ενημερώνεται για τις εξελίξεις διέταξε να μη επιδοθή εις τον διάδοχον το τηλεγράφημα ωστόσο ο Κωνσταντίνος το είχε λάβει και μάλιστα προφανώς ενοχλημένος ετοίμασε προσχέδιο απάντησης. Σύμφωνα με τον Βεντήρη, το χειρόγραφο προσχέδιο βρέθηκε στα αρχεία της Στρατιάς αλλά είναι βέβαιο ότι ακόμα και αν τελικά εστάλη δεν παραλήφθηκε ποτέ από τον Βενιζέλο. Έγραφε ο κωνσταντίνος:

«Συναισθάνομαι πλήρως την ευθύνην, ην φέρω και παρακαλώ εις το εξής να μη μου υπομιμνήσκετε τούτο δι’ οιανδήποτε υπόθεσιν. Ένα ώφειλον ή ού να αποδεχθώ παράδοσιν Θεσσαλονίκης, ήμην ο μόνος αρμόδιος να κρίνω, ευρισκόμενος επί τόπου και επιβάλλων τους όρους. Απόδειξις το επιτευχθέν αποτέλεσμα». 

Κανείς βέβαια δε θα μάθει ποτέ εάν το «επιτευχθέν αποτέλεσμα» θα επιτυγχάνονταν χωρίς την πίεση του Βενιζέλου διότι την ίδια ημέρα οι Βούλγαροι είχαν φτάσει στη Θεσσαλονίκη αποφασισμένοι να την καταλάβουν, αδιαφορώντας για το ότι η πόλη είχε ήδη παραδοθεί από τους Τούρκους στους Έλληνες.

Οι Βούλγαροι έκαναν προσπάθεια κατάληψης

«Κατά τας 4 το απόγευμα της 26ης Οκτωβρίου, οι Βούλγαροι συνήντησαν την 2αν ελληνικήν μεραρχίαν. (…) Ηγνόησαν την επίσημον ελληνικήν γνωστοποίησιν. Διήλθον προ του μετώπου της μεραρχίας, έφθασαν την 5 και 15’ παρά το Αϊβατλή και επυροβόλησαν τους εκεί διεσπαρμένους Τούρκους αιχμαλώτους. Εσκηνοθέτουν μάχην! (…) Οι Βούλγαροι βλέποντας ότι έχαναν την πόλη μέσα από τα χέρια τους, προσπάθησαν να εισέλθουν από τη βορειοδυτική είσοδο. Με εντολή του Κωνσταντίνου όμως η 7η μεραρχία και τμήμα ευζώνων τους εμπόδισαν.  Τότε, προσπάθησαν να πάρουν τη Θεσσαλονίκη «διπλωματικά».

Οι Βούλγαροι δε σταματούν εκεί. Τη νύχτα της 26ης Οκτωβρίου ο στρατηγός Θεοδορόφ κατώρθωσε να στείλη αξιωματικόν του εις τον Ταξίν Πασά ζητώντας να του υπογράψη πρωτόκολλο παράδοσης όμοιο με τον ελληνικόν. Ο Τούρκος αρχηστράτηγος αρνήθηκε.

Ανέλαβαν δράση οι Αργυρόπουλος, Δραγούμης

Βλέποντας πως οι ισορροπίες μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να ανατραπούν εις βάρος της Ελλάδας, οι πολιτικοί σύμβουλοι του στρατηγείου Πεπές Αργυρόπουλος και Ιώνας Δραγούμης αναλαμβάνουν δράση. Την νύχτα της 26ης προς 27ης Οκτωβρίου, κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου στον Κωνσταντίνο και τον πείθουν να μεταβεί άμεσα από το Τέκελι (σημερινή Σίνδος) στη Θεσσαλονίκη.

Ίσως θα ήτο σκοπιμώτερον ίνα λαμβάνοντες την αμαξοστοιχίαν ταύτην, έλθετε αμέσως ενταύθα (εις Θεσσαλονίκην). Το πράγμα επείγει λίαν.

Τις υμετέρας υψηλότητος ευπειθέστατοι:

Π. Α. Αργυρόπουλος, Ιών Δραγούμης

Ελληνική η Θεσσαλονίκη μετά από 493 χρόνια

Ο Κωνσταντίνος φτάνει στη Θεσσαλονίκη το πρωι της 28ης Οκτωβρίου και μία ημέρα αργότερα φτάνει στη Θεσσαλονίκη και ο Βασιλιάς Γεώργιος όπου γίνεται και η επίσημη υποδοχή του. Οι χιλιάδες Έλληνες της πόλης τον υποδέχονται με ενθουσιασμό. Η Θεσσαλονίκη μετά από 493 χρόνια ήταν και πάλι Ελληνική. 

Η αλλαγή στην ημερομηνία