Λωβοκομείο Χίου: Ο λεπρός Άγιος που έκλεισε την πόρτα μετά από επτά αιώνες ιστορίας και η προσδοκία της ανάστασης

Λίγα χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πόλης της Χίου, στην ήσυχη κοιλάδα του Σίφη και στον οικισμό του Κοφινά που δοκιμάστηκε και το εφετινό καλοκαίρι από τη μανία της πυρκαγιάς, στέκει ένα συγκρότημα που φέρει πάνω του τον χρόνο, τη μνήμη και ιστορία επτά αιώνων. Το Λωβοκομείο της Χίου που κατασκεύασαν το 1378 οι Γενουάτες (παρέμειναν στο νησί μεταξύ του 1346 και του 1566). Είναι το μακροβιότερο υγειονομικό ίδρυμα στην Ελλάδα και ένα από τα παλαιότερα στην Ευρώπη. Δεν είναι απλώς πέτρες και τοίχοι· είναι ένας τόπος όπου η ανθρώπινη μοίρα σμίλεψε θρύλους, τραγωδίες, αλλά και σπάνιες πράξεις αγάπης.

Η ονομασία και οι απαρχές

Η λέξη «Λωβοκομείο» προέρχεται από τη «λώβα» — την παλιά ονομασία της λέπρας. Ο όρος αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία, όπως τονίζουν οι ερευνητές, διότι διατηρεί τη γλωσσική και ιστορική ακρίβεια έναντι του «λεπροκομείου».

«Μέσα εκεί...»

Στη μακρά λειτουργία του, η περιοχή γύρω από το ίδρυμα έλαβε πολλά ονόματα, σε μια προσπάθεια των κατοίκων να «εξορκίσουν» την αρρώστια αλλά και το ίδιο το Λωβοκομείο που ήταν ευχή και κατάρα: Αγία Υπακοή, Άγιος Λάζαρος, Καλό Χωριό, Ιερόν Κατάστημα, «Μέσα κει», Λαζαρέτο, Λωβοχώρι ήταν μερικά από τα ονόματα.

Ετσι εμφανίστηκε η λέπρα

Η λέπρα εμφανίστηκε στη Χίο πιθανόν μέσω αιχμαλώτων ή μεταναστών από την Ασία. Ορισμένοι Ευρωπαίοι περιηγητές απέδιδαν την εξάπλωσή της στην κατανάλωση αλίπαστων ψαριών κατά τις ημέρες νηστείας.

Αριθμοί αντί για ονόματα στους τάφους

Η ζωή στο Λωβοκομείο ήταν ζωή ανωνυμίας. Οι τρόφιμοι από τη στιγμή που περνούσαν το κατώφλι του λωβοκομείου δεν είχαν πλέον όνομα, αλλά έναν αριθμό που τους ακολουθούσε μέχρι το θάνατο. Ο ίδιος αριθμός έμπαινε και στον ξύλινο σταυρό του τάφου τους. Ήταν μια σιωπηρή συμφωνία με τις οικογένειες, που προτιμούσαν την ανωνυμία για να αποφύγουν το στίγμα. Έτσι, πολλοί έζησαν και πέθαναν χωρίς ποτέ να ακουστεί ξανά το όνομά τους. Οι άτυχοι τρόφιμοι δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο τις συνέπειες της βαριάς και επώδυνης ασθένειας αλλά και την απομόνωση. Ηταν ζωντανοί νεκροί.

Θρύλοι και μυστήρια

Ο τόπος αυτός δεν κουβαλά μόνο ιατρική ιστορία, αλλά μία κάψουλα με δραματικές ανθρώπινες ιστορίες πόνου που ακροβατούν ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον μύθο, όπως η «υπόγεια στοά», οι «ψαλμωδίες του Αγίου Λαζάρου», οι «σκιές», η «πέτρα του ασθενή» και άλλη μύθοι που διαπερνούσαν τους κατοίκους της Κοιλάδας του Σήφη.

• Η υπόγεια στοά: Κατά τη Σφαγή της Χίου το 1822, πέντε τρόφιμοι λέγεται ότι διέφυγαν μέσα από μια υπόγεια στοά, που κάποιοι υποστηρίζουν ότι οδηγούσε ως τη θάλασσα. Άλλοι λένε πως χρησίμευε για να φέρνουν προμήθειες κρυφά. Είναι ένα μυστήριο που πολλοί θέλουν να φωτίσουν όταν ξεκινήσει η αναστήλωση.
• Οι ψαλμωδίες του Αγίου Λαζάρου: Γείτονες θυμούνται να ακούν νυχτερινές ψαλμωδίες ακόμη και όταν η εκκλησία ήταν άδεια. Οι παλιότεροι ορκίζονται ότι έβλεπαν φώτα να τρεμοπαίζουν στα παράθυρα και φιγούρες να κινούνται στην αυλή.
• Η "Πέτρα του Ασθενή": Μια μεγάλη πέτρα στην αυλή, όπου —σύμφωνα με τον θρύλο— κάθονταν όσοι ένιωθαν τα πρώτα σημάδια της ασθένειας, περιμένοντας την αποδοχή τους από την κοινότητα.

Από την Τουρκοκρατία στην καταστροφή

Το Λωβοκομείο εκτείνεται σε έκταση 548 στρεμμάτων και οι εγκαταστάσεις του καταλαμβάνουν έκταση 1.820 τ.μ. Σουηδός περιηγητής (1711–1712) το χαρακτήρισε «θαυμάσιο κτήμα». Μετά από τη μεγάλη σφαγή το Λωβοκομείο επαναλειτούργησε με τη διοίκηση των Τούρκων, αλλά οι συνθήκες ήταν άθλιες. Το 1881, ο μεγάλος σεισμός κατέστρεψε το συγκρότημα ολοσχερώς.

Η αναγέννηση του 1911

Αρχές του 20ού αιώνα, ξεκίνησαν προσπάθειες ανοικοδόμησης. Χιώτες της διασποράς ανταποκρίθηκαν σε έρανο, συγκεντρώνοντας σχεδόν 4.000 λίρες Αγγλίας. Ο Μιλτιάδης Καλβοκορέσης αναλάμβανε κάθε χρόνο 100 λίρες για τη διατροφή των ασθενών.

Στρώματα από κοκοφοίνικα

Το 1911, με σχέδια του μηχανικού Ιωάννη Μπερικέτη, δημιουργήθηκε ένα από τα πιο σύγχρονα ιδρύματα της εποχής που είχε αντισεισμική κατασκευή, κεντρική θέρμανση, αποχετευτικό σύστημα, ζεστό νερό, αλεξικέραυνα, και υλικά από το Λονδίνο, τη Μασσαλία και τις Ερυθρές της Μικράς Ασίας. Τα στρώματα είχαν φτιαχτεί στο Λονδίνο από κοκοφοίνικα για να αναπνέει το δέρμα, στο μπάνιο είχαν συνεχή ροή ζεστού νερού. Εφαρμόστηκαν επίσης διάφορες πρωτοποριακές θεραπείες για την καταπολέμηση της αρρώστιας Στο συγκρότημα υπήρχαν στάβλοι, πλυντήριο, στέρνες, κρήνη, και δύο εκκλησίες.

Η θεραπεία και το τέλος

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η σωτήρια ανακάλυψη της φαρμακευτικής ουσίας «δαψόνη» οδήγησε στη θεραπεία της λέπρας η οποία σταδιακά εξαλήφθηκε. Σιγά σιγά οι τρόφιμοι πέθαναν ή έφυγαν, και το 1959 το Λωβοκομείο έκλεισε οριστικά.

Ο Άγιος Νικηφόρος Τζανακάκης του Λωβοκομείου

Ο τελευταίος τρόφιμος ήταν ο μοναχός Νικηφόρος Τζανακάκης με καταγωγή από την Κρήτη και συγκεκριμένα από το Σηρικάρη Χανίων. Προσβλήθηκε νέος από την ασθένειας και πέρασε δεκαετίες στο Λωβοκομείο, φροντίζοντας τους ασθενείς και προσευχόμενος για όλους. Μεταφέρθηκε στην Αγία Βαρβάρα στο Λοιμωδών, όπου έγινε πηγή παρηγοριάς και δύναμης. Όσοι τον γνώρισαν δεν τον θυμούνται για τα... θαύματα, αλλά για το την υπομονή και την αντοχή του που ήταν ένα θαύμα της φύσης, πηγή πίστης και αγάπης. Έμεινε στη μνήμη ως «Άγιος Νικηφόρος του Λωβοκομείου».

Η εγκατάλειψη

Σήμερα, το συγκρότημα καταρρέει. Οι στέγες έχουν πέσει και το εσωτερικό των κτιρίων έχει παραδοθεί στα στοιχεία της φύσης επιτείνοντας την φθορά και την κατάρρευση. Οι τοίχοι είναι γεμάτοι ρωγμές, ενώ πολύτιμα αντικείμενα κλάπηκαν και οι αίθουσες λεηλατήθηκαν. Η ασημοποίκιλτη εικόνα της Αγίας Υπακοής και τα κηροπήγια του Αγίου Λαζάρου είναι μόνο μέρος των απωλειών που καταγράφηκε πρόσφατα.

Η μάχη για τη διάσωση

Ο πρώην βουλευτής Ανδρέας Μιχαηλίδης, διακεκριμένος ρευματολόγος και γιατρός ερευνητής, μιλώντας στο ethnos.gr, υπενθυμίζει ότι αφιέρωσε τη διπλωματική του («Προνοιακά και Νοσηλευτικά Ιδρύματα της Χίου 1881–1940») στο Λωβοκομείο της Χίου. Ενώνει τις φωνές του με όλους τους συμπατριώτες του που ζητούν «εδώ και τώρα» την αναστήλωση του μνημείου που αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι της ιστορίας της Χίου: «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου είχα αφιερωθεί στην έρευνα και μελέτη στοιχείων για τα υγειονομικά ιδρύματα της Χίου, όπως το νοσοκομείο, το ορφανοτροφείο, το μαιευτήριο και το λωβοκομείο. Υπάρχουν πολλές πρωτοβουλίες για να σωθεί αυτό το μνημείο αλλά ακόμα δεν έχουμε κάτι χειροπιαστό εκτός από τις δεσμεύσεις του Περιφερειάρχη. Θεωρούμε χρέος μας να αναστηλώσουμε αυτό το μνημείο. Κάθε μέρα που χάνεται καταστρέφεται».

Η πρόταση της Περιφέρειας

Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, με τον περιφερειάρχη Κώστα Μουντζούρη, έχει προτείνει πλήρη αναστήλωση και επανάχρηση του χώρου ως μουσείο και πολιτιστικό κέντρο. Όμως, οι μελέτες είναι χρονοβόρες και κοστοβόρες, και η εξεύρεση χρημάτων δύσκολη. Σύλλογοι, πολιτιστικοί φορείς, επιφανείς Χιώτες και απλοί πολίτες οργανώνουν εκδηλώσεις, ξεναγήσεις και δράσεις μνήμης, προσπαθώντας να κρατήσουν ζωντανή την ιστορία και να σώσουν ό,τι μπορούν πριν χαθεί οριστικά. «Χάνουμε την ιστορία του τόπου μπροστά στα μάτια μας. Οι μελέτες είναι χρονοβόρες και κοστοβόρες και πρέπει να τρέξουν οι διαδικασίες. Τα κτίρια καταρρέουν καθημερινά. Δυστυχώς η τελευταία φωτιά έκαψε τα πάντα, διασώθηκαν τα κτίρια αλλά έχουμε να κάνουμε πολλά», συμπλήρωσε ο Ανδρέας Μιχαηλίδης.

Το στίγμα και τα αρχεία του κράτους

Βασικό θέμα είναι και η αξιοποίηση του αρχείου του Λωβοκομείου. Ένα μέρος του αρχείου έχει μεταφερθεί στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ.), όμως, ένα μεγάλο μέρος έχει χαθεί ή έχει λεηλατηθεί. Ο Ανδρέας Μιχαηλίδης δίνει μία ακόμα ενδιαφέρουσα διάσταση: «Το αρχείο του Λωβοκομείου έχει πολύ μεγάλη αξία αλλά έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε πως στις αναφορές σπάνια βρίσκουμε ονόματα και επώνυμα τροφίμων. Υπήρχαν μόνο νούμερα ώστε να μην στιγματιστούν οι οικογένειες. Δυστυχώς πολλοί χώροι έχουν λεηλατηθεί. Παρόλα αυτά έχουν διασωθεί αρκετά κειμήλια που βρίσκονται στο μουσείο της Χίου όπως αντικείμενα, ιατρικά σκεύη ακόμα και φάρμακα», τονίζει ο Ανδρέας Μιχαηλίδης.

Το περίπλοκο ιδιοκτησιακό καθεστώς

Η ακίνητη περιουσία διοικείται από τον «Οίκο Αγάπης». Πρόκειται για ίδρυμα ιδιωτικού δικαίου. Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου είναι ο εκάστοτε Μητροπολίτης Χίου. Επομένως η διοίκηση δεν είναι υπόθεση της Μητρόπολης αλλά μιας διοίκησης στην οποία συμμετέχουν πολλά πρόσωπα και πολλοί φορείς οι οποίοι δεν έχουν καταλήξει σε ένα ενιαίο πλάνο σωτηρίας και αξιοποίησης της περιουσίας του Ιδρύματος αλλά πλέον ήρθε η ώρα όλοι να αναλάβουν τις ευθύνες τους έναντι της ιστορίας και του δυνατού συμβολισμού που εκπέμπει το Λωβοκομείο Χίου.