Τι σχέση έχουν ένα νεοζηλανδικό καράβι, το Παρίσι και μια δυνατή φιλία από την Κατοχή με την εξέγερση του Πολυτεχνείου

Κι’ έρχεται η εποχή που όλα συγκλίνουν και γίνονται «ένα» σε μιαν αυλή ματοβαμμένη… Ένα νεοζηλανδικό καράβι, το Παρίσι, μια δυνατή φιλία από την Κατοχή και το γλυπτό στον περίβολο του Πολυτεχνείου. Όλα μια «κραυγή» στα πέρατα…

Το είχαν ονομάσει Το Πλοιο της Μεγάλης Φυγής. Δεκέμβρης του 1945 και στο καράβι MATAROA, που έχει «δέσει» στον Πειραιά, επιβιβάζονται έλληνες καλλιτέχνες, διανοούμενοι, επιστήμονες που αφήνουν πίσω τους μια Ελλάδα τραυματισμένη από την Κατοχή με βαριά συμπτώματα εμφυλίου και βάζουν πλώρη για το Παρίσι.

Ανάμεσα στους επιβάτες θα έβρισκες τον Νίκο Σβορώνο, τον μετέπειτα σημαντικό ιστορικό, τον Κώστα Αξελό τον στοχαστή, φιλόσοφο και καθηγητή φιλοσοφίας τα επόμενα χρόνια, τον φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη, τον γλύπτη Μέμο Μακρή, την συγγραφέα, δημοσιογράφο και παιδαγωγό Ελλη Αλεξίου, την ποιήτρια (σύζυγο του Ανδρέα Εμπειρίκου μέχρι το 1943) Μάτση Χατζηλαζάρου, τον ποιητή Αντρέα Καμπά· όλοι τους τότε φωτεινά μυαλά- οι περισσότεροι αριστερών φρονημάτων- που πάσχιζαν να βρουν χώμα να ανθίσει το ταλέντο τους.

Επικεφαλής της ομάδας ήταν ο αρχιτέκτονας Πάνος Τζελέπης και ανάμεσα στα μέλη του «Προγράμματος Υποτροφιών» ήταν ακόμα οι: φιλόσοφοι Κώστας Παπαϊωάννου, Μιμίκα Κρανάκη, οι φοιτητές αρχιτεκτονικής Εμμανουήλ Κινδύνης, Αριστομένης Προβελέγγιος, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης, Γιώργος Κανδύλης, Πάνος Τσολάκης, Τάκης Ζενέτος, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μουσικός Δημήτρης Χωραφάς, ο τεχνοκριτικός Αγγελος Προκοπίου, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς…

To brain drain του 1945...

Πώς οργανώθηκε το ταξίδι εκείνο; Ο Οτάβ Μερλιέ, ο φιλόλογος, φιλέλληνας και διανοούμενος, διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου στην Αθήνα τότε, διαβλέποντας τον κίνδυνο καταιγίδας ανεξέλεγκτης από τα νέφη του Εμφυλίου που σκέπαζαν την Ελλάδα και το κλίμα διώξεων της Λευκής Τρομοκρατίας που ήδη είχε ξεσπάσει, αποφάσισε να κάνει κάτι ώστε να διασωθεί η πνευματική ελίτ- ή μέρος αυτής- της χώρας. Ο Μερλιέ ζήτησε την αρωγή της γαλλικής κυβέρνησης και το υπό νεοζηλανδική σημαία πλοίο Mataroa αφίχθηκε στον Πειραιά. Σήμερα, εκείνη την κίνηση θα την αποκαλούσαμε «brain drain».
Το «Mataroa», τέσσερις μήνες πριν είχε διακινήσει από τη Μασσαλία στη Χάιφα 173 Εβραίους- όλοι νεαρής ηλικίας- που είχαν απελευθερωθεί από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ· μετέφερε επίσης 1.200 επιζώντες του Μπέργκεν-Μπέλσεν.
Στις 22 Δεκεμβρίου του 1945, περίπου 130 νέοι επιστήμονες, διανοούμενοι και καλλιτέχνες, όπως επίσης και μέλη οικογενειών της μεσαίας τάξης επιβιβάστηκαν στο πλοίο.

Ο κίνδυνος μιας ολόκληρης γενιάς

«Κατάφεραν να βγάλουν τους υπότροφους από εξαιρετικά δεινή θέση. Βλέποντας τον κίνδυνο που κρεμόταν πάνω από το κεφάλι μιας ολόκληρης γενιάς επιστημόνων και καλλιτεχνών, έσπευσαν να φυγαδεύσουν όσους μπόρεσαν στο εξωτερικό για σπουδές», θα πει χρόνια αργότερα ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, που θα δεθεί με στενή φιλία στο ταξίδι εκείνο με τον γλύπτη Μέμο Μακρή· οι δυο του γνωρίζονταν από την περίοδο της Κατοχής και οι δυο ενταγμένοι στις τάξεις του ΕΑΜ.
Απότοκο εκείνης της φιλίας ήταν (και) το γλυπτό που απεικονίζει τον ιστορικό Νίκο Σβορώνο, το θρυλικό κεφάλι που έχει τοποθετηθεί στον περίβολο του Πολυτεχνείου, συμβολίζοντας τη θυσία των φοιτητών στις 17 Νοεμβρίου του 1973. Το γλυπτό τοποθετήθηκε στο Πολυτεχνείο επί πρυτανείας του Γεωργίου Βουδούρη (1983,1984-1988), μέλος του ΚΚΕ και προσωπικό φίλο του Μέμου Μακρή. Ο Μακρής σμίλεψε την υπερμεγέθη κεφαλή στο διάστημα που ζούσε στην Ουγγαρία· το έργο το δώρισε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο στις αρχές της 10ετίας του 1980.

Μακρής και Σβορώνος

Ο Μέμος Μακρής είχε σπουδάσει στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δάσκαλο (και) τον διάσημο Μιχάλη Τόμπρο. Στη διάρκεια της Κατοχής, ο Μακρής πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση· μετά την απελευθέρωση ταξίδεψε με το Πλοίο της Μεγάλης Φυγής στο Παρίσι, αλλά, πέντε χρόνια μετά, απελάθηκε λόγω των αριστερών πολιτικών πεποιθήσεών του και κατέφυγε στην Ουγγαρία.
Ο Νίκος Σβορώνος σπούδασε στην Φιλοσοφική Αθηνών και στη συνέχεια εντάχθηκε στο ΕΑΜ και τον ΕΛ.ΑΣ, όπου διετέλεσε στρατιωτικός διοικητής Βύρωνα-Καισαριανής. Το 1955 του αφαιρέθηκε η ελληνική ιθαγένεια και το 1961 απέκτησε τη γαλλική. Όταν επέστρεψε στην Ελλάδα- μετά τη δικτατορία- ο Σβορώνος δίδαξε στα πανεπιστήμια Θεσσαλονίκης και Κρήτης, διετέλεσε μέλος της διοικούσας επιτροπής του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής ερευνών στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτωρ των Πανεπιστημίων Αθηνών και Θεσσαλονίκης.
«Θεωρώ την πολιτισμική συνέχεια του ελληνισμού ως ένα δυναμικό φαινόμενο με διαφορετικές φάσεις. Δεν πιστεύω βέβαια στη φυλετική συνέχεια. Δεν κάνω ζωολογία, κάνω ιστορία» έχει πει ο Νίκος Σβορώνος. Ο Μέμος Μακρής πέθανε το 1993 και ο Σβορώνος 1989. Το «Πολυτεχνείο» ζει…