Ελευθερία, ασφάλεια, κοινωνική ειρήνη

Μόλις προχθές ακούσαμε από τα πιο επίσημα χείλη μέσα στο Κοινοβούλιο μια φιλοσοφική αναφορά. Συγκεκριμένα, ο πρωθυπουργός είπε ότι, όπως γράφει ο Τόμας Χομπς στο Λεβιάθαν, «στην πολιτεία αναθέτουν την υπεράσπισή τους τελικά όλες οι οργανωμένες κοινωνίες. Διαφορετικά επικρατεί η ζούγκλα, ο διαρκής φόβος και ο κίνδυνος του βίαιου θανάτου». Αλλά και ο εξ απορρήτων του πρωθυπουργού, ο υφυπουργός, Ακης Σκέρτσος, έκανε μια ενδιαφέρουσα δήλωση, υποστηρίζοντας ότι «την κοινωνική ειρήνη μόνο η αστυνομία μπορεί να την επιβάλλει».

Καταρχάς, είναι θετικό να ακούγονται τα ονόματα σημαντικών πολιτικών φιλοσόφων σε κοινοβουλευτικό περιβάλλον. Με την υποσημείωση, ωστόσο, πως καλό θα ήταν να διαβάζουμε τον ίδιο τον Χομπς και όχι τις «ολοκληρωτικές» ερμηνείες του. Οι υποτιθέμενοι φιλελεύθεροι, όπως ο κ. πρωθυπουργός, όταν τα πράγματα ζορίζουν και δυσκολεύουν, μοιάζουν να υιοθετούν τον αντιφιλελεύθερο στοχασμό του Καρλ Σμιτ, ο οποίος υποστήριζε πως «κυρίαρχος είναι εκείνος που μπορεί να αναστείλει το Σύνταγμα, να κηρύξει κατάσταση εκτάκτου ανάγκης», επί της ουσίας να κάνει πραξικόπημα και δικτατορία. Όσο για την κοινωνική ειρήνη, αυτή φυσικά και δεν επιβάλλεται από την αστυνομία, αλλά αντίθετα οικοδομείται καθημερινά στην πράξη, με μόχθο, προσπάθεια και θεσμική λειτουργία, βάσει ενός κοινωνικού συμβολαίου, μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Όταν η Αστυνομία υποκαθιστά την πολιτική, τότε έχουμε αντιφιλελεύθερα ή ολοκληρωτικά καθεστώτα, τύπου Όρμπαν, Πούτιν και Ερντογάν. Δεν θα ήθελα να το πιστέψω, αλλά φοβάμαι ότι προς αυτή την κατεύθυνση ολισθαίνει η «φιλελεύθερη» ελληνική κυβέρνηση. Εξ ου και η στρατηγική της έντασης που ακολουθείται αντιγράφει τις πιο μελανές μεθόδους του Ντόναλντ Τραμπ.

Ακόμη και για τον Χομπς, η έννομη βία και η ασφάλεια δεν αποτελούν αυτοσκοπούς, αλλά μόνον μέσα για τη διασφάλιση της ζωής και της σωματικής ακεραιότητας των πολιτών, ούτως ώστε να εντάσσονται σε ένα ευρύτερο φιλελεύθερο σχέδιο ευημερίας της ευνομούμενης πολιτείας (res publica). Η αστυνομοκρατική αντίληψη δεν συνάδει ούτε με τη σκέψη του Χομπς ούτε, πολύ περισσότερο, με εκείνη του Τζων Λοκ ή του Ιμμάνουελ Καντ.

Η ατυχής κυβερνητική διαχείριση της πανδημίας από το προηγούμενο καλοκαίρι μέχρι σήμερα έχει οδηγήσει την κοινωνία σε αναστάτωση και ανασφάλεια. Η οικονομία κλυδωνίζεται, οι πολίτες ανησυχούν. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της καινοφανούς συνθήκης στην οποία ζούμε έγκειται στην πλήρη αβεβαιότητα, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε κάθε μορφής παράλογη αντίδραση και τελικά στην επικράτηση του τυφλού φόβου. Ζούμε σε ρευστούς καιρούς, σε εποχές διακινδύνευσης, όπως έχουν προειδοποιήσει εγκαίρως επιφανείς φιλόσοφοι.

Πέρα από τις φαιδρές, πλην όμως δημοφιλείς και επικίνδυνες, θεωρίες συνωμοσίας, εν προκειμένω δεν χωρούν αστεία ούτε πειράματα: από τη στιγμή που δεν ενισχύθηκε το δημόσιο σύστημα υγείας, ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης αυτής της κρίσης θεωρήθηκε το διαρκές και αποτυχημένο λοκντάουν, με τη λεγόμενη κοινωνική αποστασιοποίηση. Αναρωτιέται κανείς τι θα έλεγε αν ζούσε σήμερα ο Αριστοτέλης, που πρώτος υπογράμμισε την πολιτική φύση του ανθρώπου.

Υπό κανονικές συνθήκες, η πρακτική του ολικού απαγορευτικού κλεισίματος είναι αφύσικη και απάνθρωπη. Διότι οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι από μονωτικά υλικά, δεν είναι απομονωμένες ατομικότητες, παρά τα όσα πρεσβεύει ένας αγοραίος νεοφιλελευθερισμός. Τα ανθρώπινα άτομα συγκροτούνται μέσα από σχέσεις, διατομικά, με συλλογικό και κοινωνικό τρόπο. Η ατομικότητα από μόνη της δεν καταφέρνει να αποκτήσει πλήρες και ολοκληρωμένο νόημα, εφόσον τα πάντα μετασχηματίζονται στο πλαίσιο μιας σειράς μεταβαλλόμενων σχέσεων μεταξύ των ατόμων, υπό γενικούς όρους κοινωνίας και επικοινωνίας, δηλαδή μέσα στην επικράτεια της διατομικότητας, που αποτελεί δυναμική διαδικασία.

Είναι βέβαιο ότι η παγκόσμια υγειονομική κρίση προσφέρει τροφή στον στοχασμό, αποτελώντας ταυτόχρονα τεράστια πρόκληση για την ίδια τη φιλοσοφία. Έτσι, η πανδημία μετατρέπεται σε φιλοσοφικό ερώτημα. Ήδη ορισμένοι σύγχρονοι φιλόσοφοι διατύπωσαν ενδιαφέρουσες σκέψεις σχετικά με τα επίδικα διακυβεύματα. Θα μπορούσε ίσως να ισχυριστεί κανείς ότι η πανδημία χρησιμοποιείται εργαλειακά για την επιβολή μιας κατάστασης εκτάκτου ανάγκης ή εξαίρεσης.

Πράγματι, ορισμένα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της πανδημίας θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως υπερβολικές ρυθμίσεις που ανοίγουν τον δρόμο για την επιβολή μιας μόνιμης κατάστασης εξαίρεσης και για την κατάργηση της ελευθερίας, προς όφελος μιας αμφιλεγόμενης ασφάλειας. Σε κάθε περίπτωση, είναι βέβαιο ότι η έκβαση της υγειονομικής κρίσης, και της επερχόμενης οικονομικής καταστροφής, θα κρίνει το μέλλον της πολιτικής. Οι πολιτικές ιδεολογίες δοκιμάζονται και τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Είναι πιθανό μέσα από την κρίση να γεννηθούν νέες ιδεολογίες και μεγάλες αφηγήσεις.

Ακριβώς εδώ τίθεται το κρίσιμο ζήτημα της δημοκρατίας: υπάρχει άραγε δημοκρατική απάντηση στα πολιτικά ζητήματα που θέτει η πανδημία και η διαχείρισή της; Η παρούσα κρίση έχει ήδη αποκαλύψει εναργώς την ένδεια των συντηρητικών πολιτικών για τη δημόσια υγεία. Γίνεται φανερό πώς και γιατί ο νεοφιλελευθερισμός, ως συνολική οικονομική κοσμοαντίληψη, βλάπτει σοβαρά την υγεία και την ασφάλεια όλων των ανθρώπων.

Αναδύεται εντούτοις μια δυνατότητα διεύρυνσης της δημοκρατίας, μέσα από την παρέμβαση των πολιτών και τη δράση των πολλών, του πλήθους. Αυτή η δυνατότητα πρέπει να ενεργοποιηθεί στην πράξη. Η πανδημία που ζούμε θα αλλάξει πιθανότατα τον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε τους εαυτούς μας και την κοινωνία. Στο χέρι μας είναι να επιτύχουμε περισσότερη ελευθερία, συλλογικότητα, αλληλεγγύη και εμβάθυνση του κοινωνικού δεσμού.

Όσοι λοιπόν σήμερα επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για κράτος-Λεβιάθαν και τονίζοντας την ανάγκη μόνο για αστυνομικού τύπου ασφάλεια, ας είναι πιο προσεκτικοί και επιμελείς, διότι έτσι αποκλείεται να βαθμολογηθούν με «άριστα». Ο αυταρχισμός και η βία προκαλούν πάντα έντονες παρενέργειες, όπως αυτό αποδείχθηκε με τραγικό τρόπο στα πρόσφατα γεγονότα της Νέας Σμύρνης και σε άλλες γειτονιές της Αθήνας, καθώς και στις πρωτοφανείς, μετά το 1973, αστυνομικές επιχειρήσεις εισβολής και επέμβασης των ειδικών δυνάμεων μέσα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Εάν τελικά δεν επιθυμούμε απλώς τη βιολογική μας επιβίωση, αλλά την αυθεντική κοινωνική ειρήνη, εάν ποθούμε μια ελεύθερη, δημιουργική και αξιοβίωτη ζωή, τότε θα ήταν προτιμότερο αντί για τον Χομπς να θυμηθούμε τον Σπινόζα, που έγραφε: «Οταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκείνο όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη». Δηλαδή μια ζωή που κερδίζεται με τη διαρκή αναζωογόνηση, με τον συνεχή και βαθύ εκδημοκρατισμό της ίδιας της δημοκρατίας, του δημοκρατικού μας πολιτεύματος, για το σήμερα και για το αύριο, για το μέλλον των παιδιών μας.