Η ανθρώπινη αφροσύνη και η εγγενής αντιφατικότητα της ιστορικής μας πορείας

Πόσο εκπληκτική είναι η πορεία του ανθρώπου, εδώ και δεκάδες χιλιάδες χρόνια, από τις σκοτεινές σπηλιές της Αφρικής και τον Ευρωπαίο Κρο-Μανιόν στις πανοπτικές λεωφόρους της πληροφορικής!

Μια αδιανόητη, ακόμη και πριν από έναν αιώνα, τεχνοεπιστημονική ανάπτυξη, που πολύ πιο δυναμικά καλπάζει πλέον σήμερα,  αλαζονικά και εξουσιαστικά, πάνω σε ατίθασο και μανιασμένο άτι, προς αχαρτογράφητες ελπιδοφόρες όσο και επικίνδυνες λεωφόρους. Είναι η ήδη προχωρημένη 4η βιομηχανική επανάσταση – κυρίως με το διαδίκτυο των πραγμάτων και των σωμάτων, και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το πεδίο των Big Data, την έρευνα πάνω στους κβαντικούς υπολογιστές, τη ρομποτική και την τεχνητή νοημοσύνη – που ίσως δικαίως είναι ήδη για ορισμένους και το ξεκίνημα της 5ης βιομηχανικής επανάστασης.

Σίγουρα γευόμαστε τους γλυκούς, σωτήριους καρπούς αυτής της ευλογίας, που είναι η επιστήμη και η τεχνολογία, έχοντας όμως συγχρόνως εγκαταλείψει, δυστυχώς, και ένα μεγάλο κομμάτι της ανθρωπότητας στο λιμό, τη λιμοκτονία και την ασθένεια.  Σίγουρα αυξήσαμε το προσδόκιμο ζωής σε ένα προνομιούχο, μικρό μόνο κομμάτι της ανθρωπότητας, για να το ελαττώσουμε δυστυχώς αισθητά στη συνέχεια. Σίγουρα αυξήσαμε σημαντικά τη γνώση μας, αυξάνοντας όμως συγχρόνως και την άγνοιά μας.  Πόσο εύστοχα και μυστηριακά το αποδίδει αυτό ο Γάλλος φιλόσοφος Edgar Morin όταν δηλώνει ότι «Το σπίρτο που ανάβουμε μέσα στο σκοτάδι δεν φωτίζει μόνο έναν μικρό χώρο: ταυτόχρονα αποκαλύπτει το απέραντο σκοτάδι που μας τριγυρίζει» (Εντγκάρ Μορέν, Γνώση, Άγνοια, Μυστήριο, μτφρ. Γιάννη Καυκιά, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2018, σ. 143). 

Αν ωστόσο η φρόνηση, η σωφροσύνη, ο σωκρατικός έλεγχος, η ανθρωπιά και η δικαιοσύνη αφήναμε να φωτίσουν πραγματικά, έστω και το σούρουπο, αργοπορημένα, το μυαλό και τη ψυχή μας, ίσως  η ανθρώπινη αφροσύνη δεν θα μπορούσε να συνεχίσει να τρέφεται από το απέραντο αυτό σκοτάδι. Γιατί, τι άλλο από αφροσύνη είναι, να έχει η ανθρωπότητα κερδίσει, με τόσο κόπο, τη σύγχρονη ανεκτίμητη τεχνοεπιστημονική γνώση, και να την ξοδεύει εξουσιαστικά, εκμεταλλευτικά και ληστρικά, καταστρέφοντας τελικά τις ανθρώπινες κοινωνίες και τον πλανήτη; Τι άλλο από αφροσύνη είναι να έχεις αυξήσει όπως προαναφέρθηκε το προσδόκιμο της ζωής, και να το οδηγείς εν τέλει – με τις λανθασμένες κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές σου επιλογές, τις καταληστεύσεις ολόκληρων λαών και την καταστροφή της βιόσφαιρας – σε μια αισθητή του ελάττωση; Απόδειξη, εκτός των άλλων, και η εμφάνιση πανδημιών λόγω των δασικών καταστροφών, της επακόλουθης ταχύτερης εξαφάνισης πολλών ειδών και της πιθανότερης μεταπήδησης των ιών σε ανθρώπινους ξενιστές. Αλλά ακόμη παραπέρα, τι άλλο από αφροσύνη είναι, να έχει επί χιλιετίες παλέψει ο άνθρωπος, σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, για να κερδίσει την ελευθερία και την αυτονομία του, και να τις χάνει σήμερα εγκλωβισμένος στην εξουσιομανία, στην απληστία και στα ίδια τελικά τα καταπληκτικά τεχνοεπιστημονικά του επιτεύγματα – ιδιαίτερα στη βιοτεχνολογία, στην πληροφορική και το διαδίκτυο, όπως και στις γνωσιακές επιστήμες  και τις νευροεπιστήμες;

Ήδη από την εποχή της ύστερης Αναγέννησης, όπως παραθέτει ο Πολωνός κοινωνιολόγος Bauman, ο ιδιοφυής  Pico della Mirandola (1463-1494) υποστηρίζει ότι «δεν μπορεί να υπάρχει καμία ελευθερία αυτοδημιουργίας χωρίς τη δυνατότητα του σφάλματος, και καμία ευκαιρία  επιτυχίας χωρίς τη διακινδύνευση της ήττας». Ο δε Άγγλος πολιτικός φιλόσοφος Gray, όπως επίσης παραθέτει ο Bauman, διατείνεται ότι: «Ανατρέποντας τον τύραννο, οι άνθρωποι είν' ελεύθεροι πια να τυραννούν ο ένας τον άλλο»» και: «Αν πιστεύετε πως οι άνθρωποι αγαπούν την ελευθερία, πρέπει να είστε έτοιμοι να δείτε όλη σχεδόν την Ιστορία σαν ένα λάθος» (Zygmund Bauman & Carlo Bordoni, Η νεωτερικότητα σε κρίση, μτφρ. Γεράσιμου Λυκιαρδόπουλου, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα 2016, σ. 20-21).

Ο Aργεντίνος λογοτέχνης και διανοητής Sabato υπογραμμίζει επίσης, πολύ εύστοχα, ότι: «Τρίγωνα και ατσάλι, λογάριθμοι και ηλεκτρισμός, ημίτονα και ατομική ενέργεια, συνδεδεμένα με τις πλέον μυστηριώδεις και δαιμονικές μορφές του χρήματος, συγκρότησαν τελικά το μεγάλο Γρανάζι, του οποίου τα ανθρώπινα πλάσματα κατέληξαν να γίνουν σκοτεινά και αδύναμα εξαρτήματα» (Ερνέστο Σάμπατο, Άνθρωποι και γρανάζια, μτφρ. από τα Ισπανικά Αγγελική Αλεξοπούλου, Καστανιώτης, Αθήνα 2000, σ. 235).

Η ανθρώπινη αφροσύνη αλλά και η αντιφατικότητα των πραγμάτων είναι εγγενή δυστυχώς στοιχεία της ιστορικής μας πορείας. Όσο για την ελευθερία, μόνο κατ' επίφασιν είμαστε ελεύθεροι και κατ' επίφασιν ασφαλείς, με την ελευθερία και την ασφάλεια να μην μπορούν να συνυπάρξουν συγχρόνως στο μέγιστο βαθμό, παρά σταθερά σε έναν αιτιοκρατούμενο   εναγκαλισμό με εναλλασσόμενους τους ρόλους ελευθερίας και διακινδύνευσης,