Γνωστά και άγνωστα σεισμικά ρήγματα

Σπύρος Παυλίδης*

Ο φλοιός της γης (ηπειρωτικός ή θαλάσσιος) στο διάβα της μακράς του ιστορίας των εκατομμυρίων ετών “έσπασε” πάρα πολλές φορές σε μικρά ή μεγάλα “σπασίματα”, που στη γεωλογία ονομάζουμε ρήγματα, με μήκος από λίγα χιλιοστά μέχρι δεκάδες χιλιόμετρα. Πολλά από αυτά τα ρήγματα λειτούργησαν κάποτε στο παρελθόν και σήμερα παρουσιάζονται ανενεργά ή νεκρά. Αντίθετα, νεότερης γεωλογικής ηλικίας ρήγματα του γήινου φλοιού ? για τους γεωλόγους εννοούνται μερικές χιλιάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες έτη? επαναδραστηριοποιούνται κατά ορισμένα χρονικά διαστήματα (κανονικά ή μη) και προκαλούν τους σεισμούς.

Τα ρήγματα αυτά ονομάζονται ενεργά ρήγματα. Τα ρήγματα γενικά έχουν ουσιαστικό ρόλο στην «αναπνοή» του φλοιού και την κίνηση του υπόγειου νερού.

Τις τελευταίες δεκαετίες πολλές χώρες σε εθνική κλίμακα, αλλά και ερευνητικά ιδρύματα σε όλο τον κόσμο, η Ευρώπη ως σύνολο (Βάση Δεδομένων Σεισμογενών Ρηγμάτων της Ευρώπης) του ερευνητικού προγράμματος SHARE (Seismic Hazard Harmonization in Europe; http://www.share-eu.org/), η UNESCO σε παγκόσμια κλίμακα (Παγκόσμιος χάρτης ενεργών ρηγμάτων), έχουν δημιουργήσει βάσεις δεδομένων ενεργών ρηγμάτων, για να διαχειρίζονται και να χρησιμοποιούνται ευρύτερα όλα τα δεδομένα που συλλέγονται από γεωλογικές και σεισμολογικές μελέτες. Για παράδειγμα , σε εθνικό επίπεδο, για τη Νέα Ζηλανδία από την Εθνική Γεωλογική Υπηρεσία της χώρας (GNS http://data.gns.cri.nz/af/), για την Ιαπωνία από το Ινστιτούτο Προηγμένης Βιομηχανικής Επιστήμης και Τεχνολογίας της Ιαπωνίας ( http://riodb02.ibase.aist.go.jp/activefault/index_e.html), για την Ιταλία από το Εθνικό Ινστιτούτο Γεωφυσικής και Ηφαιστειολογίας της χώρας (INGV; http://diss.rm.ingv.it/diss/), ακόμη και για το Αφγανιστάν, από την Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ (USGS; http://pubs.usgs.gov/fs/2004/3033/fs-2004-3033.html) έχουν αναπτυχθεί εδώ και πολλές δεκαετίες οι πιο σύγχρονες γεωγραφικές βάσεις δεδομένων των ενεργών ρηγμάτων. Στην Ελλάδα προηγήθηκαν χάρτες, όπως ο Σεισμοτεκτονικός του ΙΓΜΕ, πολλοί άλλοι από την ακαδημαϊκή κοινότητα με λεπτομερή χαρτογράφηση ρηγμάτων. Από όλες αυτές τις εργασίες φαίνεται ότι δεν υπάρχει περιοχή του ελλαδικού χώρου χωρίς ενεργά ρήγματα και φυσικά σεισμούς.

Η πρώτη Ελληνική Βάση Δεδομένων Ενεργών Ρηγμάτων (GreDaSS *), στηρίχθηκε στην ιταλική τεχνογνωσία και αποτέλεσε τον μόνο τροφοδότη δεδομένων ενεργών ρηγμάτων της χώρας μας στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα SHARE. Το εγχείρημα αυτό αποτέλεσε μια προσπάθεια της Ερευνητικής ομάδας «Γεωλογίας των Σεισμών» (http://eqgeogr.weebly.com/), σε συνεργασία ΑΠΘ και Πανεπιστημίου της Φεράρας, κατά τη δεκαετία 2004-14. Ο κύριος στόχος αυτής της έρευνας ήταν να δημιουργήσει ένα αναλυτικότατο πλήρη κατάλογο σεισμογενών πηγών (ρηγμάτων), όσο το δυνατόν πληρέστερο για τον ελλαδικό χώρο, με πρότυπο τα διεθνή δεδομένα των αντίστοιχων βάσεων και τις δημοσιευμένες εργασίες από Έλληνες και ξένους ερευνητές.

Ένα μεγάλο μέρος της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου και ιδιαίτερα της Βόρειας Ελλάδας έχουν μελετηθεί, με σχεδόν πλήρη παραμετροποίηση των γνωστών σεισμογενών πηγών με όλες τις διαθέσιμες πληροφορίες (πλήρης βιβλιογραφία και χάρτες), σχόλια, ανοικτά ερωτήματα και προβλήματα, εικόνες και πολλά άλλα στοιχεία. Η βάση είναι επικαιροποιήσιμη και ανοιχτή προς κάθε ενδιαφερόμενο (http://gredass.unife.it/). Ουσιαστικά αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο άμεσης επιστημονικής πληροφόρησης και οποιαδήποτε για τη ρεαλιστική εκτίμηση της σεισμικής επικινδυνότητας. Χρησιμοποιήθηκε ήδη σε ευρωπαϊκό επίπεδο για την εκτίμηση της σεισμικής επικινδυνότητας. Μια δεύτερη βάση ενεργών ρηγμάτων επιχειρήθηκε αργότερα από το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο και για τα υποθαλάσσια από το ΕΛΚΕΘΕ.

Έγιναν πολλές και επίμονες προσπάθειες να ξεφύγει η GreDaSS από το ακαδημαϊκό επίπεδο και να γίνει το θεμέλιο μιας εθνικής εμβέλειας βάσης, εμπλεκομένων όλων των θεσμικών φορέων της χώρας, αλλά είτε υπήρξε αδιαφορία, είτε αδράνεια, είτε ακόμη και υπονόμευση λόγω προσωπικών «επιστημονικών» φιλοδοξιών. Σήμερα η Βάση αυτή αδρανοποιείται, αν και πρωτοπόρα και εφάμιλλη άλλων ευρωπαϊκών χωρών. Ευτυχώς, η Επιτροπή Σεισμοτεκτονικής του ΟΑΣΠ συνειδητοποίησε την ανάγκη και εδώ και 2-3 χρόνια έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία μιας πλήρους, σύγχρονης και βελτιωμένης Βάσης ενεργών ρηγμάτων, εποπτευόμενη από τον ΟΑΣΠ, συντονιζόμενη και φιλοξενούμενη από την ΕΑΓΜΕ (τ. ΙΓΜΕ), και σε άμεση συνεργασία με ερευνητικά ινστιτούτα (Γεωδυναμικό Ινστιτούτο, ΕΛΚΕΘΕ), ακαδημαϊκά ιδρύματα (ΑΠΘ, ΕΚΠΑ, Πανεπιστήμιο Πατρών κ.α. ) και θεσμικούς φορείς (ΟΑΣΠ, ΙΤΣΑΚ) των οποίων οι εξειδικευμένοι επιστήμονες θα συμμετάσχουν σ’ ένα φιλόδοξο εγχείρημα με περιορισμένη χρηματοδότηση από την ΕΑΓΜΕ. Κάλιο αργά . . . Ο κατάλογος και χάρτης αυτός, ως επιστημονική-πρακτική Βάση δεδομένων επιδιώκει να είναι καλύτερη από όποιες προηγούμενες, ένα πολυεργαλείο απευθυνόμενο σε πάσης φύσης χρήστες (Γεωεπιστήμονες, Μηχανικούς, Πολιτική Προστασία, Δήμους, Πολίτες) και το σπουδαιότερο είναι προϊόν πραγματικής και ουσιαστικής συνεργασίας.

Παρεμπιπτόντως, τα ρήγματα στις Ζάρακες Εύβοιας ήταν χαρτογραφημένα από τους γεωλογικούς χάρτες του ΙΓΜΕ, αλλά δεν είχαν χαρακτηριστεί ως ενεργά, όπως συνέβη με τα σεισμικά ρήγματα των Γρεβενών (1995), της Φυλής (Πάρνηθα 1999), της Ανδραβίδας (2008), Βόρειας Θεσσαλίας (2021). Τα ρήγματα που διαμόρφωσαν τον τόσο ωραίο ελλαδικό χώρο είναι πάρα πολλά και θα χρειαστούν πολλές δεκαετίες για να συμπληρώνεται μια ουσιαστική Βάση. Οι επόμενες γενιές γεωεπιστημόνων έχουν πολύ δουλειά, αλλά ακόμη περισσότερα και καλύτερα δεδομένα και μεθόδους.

(*) Ελληνική Βάση Δεδομένων Ενεργών Ρηγμάτων. Σεισμογενείς ή Σεισμογενετικές Πηγές. (Greek Database of Seismogenic Sources – GreDaSS http://gredass.unife.it/). (Pavlides et al., 2010, Sboras 2012, Caputo et al., 2012; Caputo et al., 2015).

*Ομότιμος Καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ