Tα δύο συνέδρια του Βερολίνου για τη Λιβύη: Συγκλίσεις και αποκλίσεις

Τον Ιούνιο το 1878 ο καγκελάριος Μπίσμαρκ συγκάλεσε στο Βερολίνο διεθνές συνέδριο για να διευθετήσει τη διένεξη μεταξύ Ρωσίας  και Αυστροουγγαρίας κυρίως για τις βαλκανικές υποθέσεις. Κατά τη Μεγάλη Ανατολική Κρίση (1875-1878) που ξέσπασε με αφορμή  τις εξεγέρσεις στη Βοσνία- Ερζεγοβίνη και οδήγησε στον Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877-78 η Ρωσία, εκδικούμενη για την ήττα της στον Κριμαϊκό Πόλεμο (1853-56), έφθασε κοντά στην Κωνσταντινούπολη  και επέβαλε στους Οθωμανούς  την υπογραφή της  περιώνυμης συνθήκης του Αγίου Στεφάνου (3.3.1878) με την οποία ιδρύθηκε προσωρινά η Μεγάλη Βουλγαρία που συμπεριλάμβανε ολόκληρη τη Μακεδονία (πλην Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής). Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου ανέτρεψε την ενδοβαλκανική ισορροπία. Η δημιουργία ενός εκτενούς βουλγαρικού κράτους, με κριτήρια κυρίως γεωπολιτικά, προκάλεσε την αντίδραση Ελλήνων και Σέρβων.

Η επανάσταση των Ελλήνων στη Μακεδονία το 1878 ήταν μια αντίδραση στη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Η κάθοδος των Ρώσων στο Αιγαίο μέσω του βουλγαρικού κράτους, η δημιουργία μιας μεγάλης σλαβικής επικράτειας και κυρίως η παράβλεψη των αυστριακών συμφερόντων στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη  (κατά παράβαση των σχετικών ρωσο-αυστριακών συμφωνιών που προέβλεπαν ουδετερότητα της Αυστροουγγαρίας σε περίπτωση ρωσοτουρκικού πολέμου, ρωσική συναίνεση στην αυστριακή προσάρτηση της Βοσνίας Ερζεγοβίνης  και αυστριακή συναίνεση στην προσάρτηση της Νότιας Βεσσαραβίας στη Ρωσία, ρητή απαγόρευση  της ίδρυσης μεγάλης σλαβικής επικράτειας) διατάραξαν  την ισορροπία των διεθνών σχέσεων. Η Αγγλία και η Αυστροουγγαρία απείλησαν τη Ρωσία με πόλεμο.

Οι Ρώσοι γνώριζαν ότι η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου θα προκαλούσε την έντονη αντίδραση του Λονδίνου και της Βιέννης, και για το λόγο αυτό η Συνθήκη υπογράφτηκε ως προκαταρκτική, δηλαδή θα επιδεχόταν τροποποιήσεις  και θα χρησίμευσε ως μέσο ενίσχυσης της διαπραγματευτικής θέσης των Ρώσων. Η ρωσική διπλωματία λειτουργούσε με τη λογική της επιδίωξης του μείζονος  για την κατοχύρωση του ελάσσονος. Ενδιαφέρον για τη Ρωσία δεν είχε μονάχα η Βαλκανική-με γνώμονα τότε την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά- αλλά  κυρίως ο Καύκασος (Μπατούμ) στον οποίο είχε διεισδύσει  ο ρωσικός στρατός πριν την ανάληψη των επιχειρήσεων στα Βαλκάνια. 

Η ενωμένη Γερμανία επί Μπίσμαρκ δεν είχε βλέψεις στα Βαλκάνια. Η Ανατολή γενικά δεν άξιζε τα κόκαλα ενός  Πομερανού γρεναδιέρου, έλεγε ο σιδερούς καγκελάριος. Ενδιαφερόταν κυρίως για τη διατήρηση  της Ενωμένης Γερμανίας με ένα επίπονο σύστημα ισορροπιών, τη διαφύλαξη της Συμμαχίας των Τριών Αυτοκρατόρων (Γερμανίας, Ρωσίας, Αυστροουγγαρίας)  και την αποφυγή  του εφιάλτη μιας ρωσογαλλικής προσέγγισης που θα περικύκλωνε τη Γερμανία. Μια κρίση του Ανατολικού Ζητήματος  ενείχε τον κίνδυνο μιας ρήξης της Αυστροουγγαρίας που ενδιαφερόταν για τη δυτική Βαλκανική με τη Ρωσία που ενδιαφερόταν κυρίως για την  ανατολική Βαλκανική. Για το λόγο αυτό  ανέλαβε τον ρόλο του έντιμου διαμεσολαβητή (der ehrliche Makler)  και συγκάλεσε το Συνέδριο του Βερολίνου (13.6.-13.7 1878) για  εξεύρεση μιας λύσης του Βαλκανικού ζητήματος.Τα ίδια τα βαλκανικά κράτη εκπροσωπήθηκαν  περιθωριακά. Προείχαν τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η Μεγάλη Βουλγαρία έπαψε να υπάρχει, η Βουλγαρία μεταξύ Δουνάβεως και Αίμου αναγνωρίστηκε ως αυτόνομη ηγεμονία, φόρου υποτελής στον Σουλτάνο, νότια του Αίμου ιδρύθηκε  η Ανατολική Ρωμυλία ως ημιαυτόνομη  ηγεμονία με χριστιανό διοικητή, η Μακεδονία παρέμεινε  υπό οθωμανική κυριαρχία, η Αυστροουγγαρία κατέλαβε στρατιωτικά τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και το Σαντζάκι του Νόβι Πάζαρ, η Ρωσία προσάρτησε το Μπατούμ (το 1883 συνδέθηκε σιδηροδρομικά με το Μπακού  για μεταφορά πετρελαίου) , το Καρς, το Αρδαχάν, τη νότιο Βεσσαραβία.Στη Μεσόγειο τότε κυρίαρχοι παίχτες ήταν η Αγγλία και η Γαλλία. Η Αίγυπτος και η Κύπρος εντάχθηκαν από τότε (1878) στη αγγλική σφαίρα επιρροής, η Τυνησία εντάχθηκε στη γαλλική  σφαίρα επιρροής( 1882) , όπως και το Μαρόκο (1904-1905), η Αλγερία από το 1830 ήταν ενταγμένη στη γαλλική σφαίρα  επιρροής, μόνο η Τρίπολις και η Κυρηναϊκή παρέμειναν μέχρι την ιταλική προσάρτηση (1911-12) στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,  ο όρος Λιβύη εισήχθη τότε, κατά τη διάρκεια της ιταλικής προσάρτησης. 

Πάνω από 100 χρόνια αργότερα, η Γερμανία ανέλαβε, από το φθινόπωρο  του 2019, πρωτοβουλία για μια Διάσκεψη στο Βερολίνο με θέμα τη Λιβύη , χώρα  3.000. 000 ,  κατά το πλείστον έρημος,  στην οποία η Γερμανία δεν έχει ιδιαίτερα συμφέροντα. Αλλά ο πόλεμος που μαίνεται μετά την πτώση του Καντάφι το 2012 ευνοεί το μεταναστευτικό κύμα προς την Ευρώπη. Τα μνημόνια της Τουρκίας  με την κυβέρνηση Sarraj  που  υπογράφτηκαν  στα τέλη Νοεμβρίου 2019 αποσκοπούσαν να ενισχύσουν τη διαπραγματευτική  θέση   της Τουρκίας που αισθάνεται αποκλεισμένη  από τα ενεργειακά στην Ανατολική Μεσόγειο  και δεν έχουν  πρακτική  σημασία.Υπάρχει και σημειολογία.

Την 1η Δεκεμβρίου είναι η επέτειος της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα (1η Δεκεμβρίου 1913). Σε όλον το 19ο αιώνα  και στις αρχές του 20ου αιώνα  η Οθωμανική Αυτοκρατορία τασσόταν κατά της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Ακόμα και το 1908 ο Μαχμούτ  Σεβκέτ Πασά απειλούσε ότι θα ερχόταν να πιει τον καφέ του στην Αθήνα, αν η Ελλάδα κήρυττε   την ένωση. Ο λόγος είναι προφανής. Αν γινόταν η ένωση της Κρήτης, η Ελλάδα θα γινόταν παράγοντας στην Ανατολική Μεσόγειο, η Οθωμανική Αυτοκρατορία μέχρι το 1911-12 είχε μόνο  την μετέπειτα  Λιβύη  στην Ανατολική Μεσόγειο.

Ο  μηχανικός Sarraj  μπορεί να είναι αναγνωρισμένος από τον διεθνή παράγοντα, που θέλει κάποιον να  συνομιλεί στο χάος της μετακανταφικής Λιβύης,  αλλά ελέγχει μόνο ένα μικρό μέρος γύρω από την Τρίπολη, στηρίζεται από την Τουρκία,  το Κατάρ και θεωρητικά από την Ιταλία. Η ιταλική εταιρεία Eni εισάγει πετρέλαιο και φυσικό αέριο από περιοχές που ελέγχει ο Sarraj, υπάρχει αγωγός (Greenstream) που μεταφέρει φυσικό αέριο στη Σικελία. Για το λόγο αυτό  το ιταλικό ΥΠΕΞ   προειδοποίησε την Τουρκία ότι δεν μπορεί να προσδοκά τα ενεργειακά αποθέματα της Λιβύης και ο Ιταλός πρωθυπουργός  διαμαρτυρήθηκε γιατί δεν είχε  περίοπτη θέση, στην πρώτη σειρά, κατά την φωτογράφιση των  προσκεκλημένων  στο Βερολίνο. Επιπλέον,  υπάρχει η ψευδαίσθηση των Ιταλών ότι η κυβέρνηση  Sarraji,  που τώρα αγωνίζεται για την επιβίωσή της, μπορεί  να αποτρέψει την εισροή  μεταναστών στην Ιταλία. Αντίθετα,  ο ισχυρός ‘’ πολέμαρχος’’ Haftar , με κυβέρνηση στο Tobruk, ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του κράτους-παρία της Λιβύης και στηρίζεται από  τη Ρωσία, την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και τη Γαλλία. Ανταγωνίστρια της ιταλικής Eni  είναι η γαλλική  Total που εξάγει πετρέλαιο  από την πετρελαιοπηγή Waha, στην ενδοχώρα της Σύρτης, γενέτειρας του Καντάφι,  που ελέγχει  ο Haftar. Οι Γάλλοι χρειάζονται  τον Haftar και για τον αγώνα  κατά της τρομοκρατίας, την παρεμπόδιση της διακίνησης τζιχαντιστών από το Mali στη Λιβύη. 

Η Διάσκεψη του Βερολίνου  είχε συμβολική σημασία και εξέφρασε μόνο ευσεβείς πόθους για εκεχειρία και επιβολή εμπάργκο  όπλων. Στο πεδίο η εικόνα είναι διαφορετική. Ο Haftar δεν θα εγκαταλείψει τις πολεμικές προσπάθειες  για   την κατάληψη της Τρίπολης, η Τουρκία δεν θα παύσει να στηρίζει, απεγνωσμένα, τον Sarraji.  Για το λόγο αυτό ο Haftar, πιστεύοντας ότι είναι στα πρόθυρα της τελικής νίκης, αντιμετώπισε ψυχρά την πρωτοβουλία της Γερμανίας για διπλωματική λύση,  μια διπλωματική λύση θα επιδιώξει με τους δικούς όρους, όταν επικρατήσει πλήρως στρατιωτικά.  Το Συνέδριο του Βερολίνου επί Μπίσμαρκ το 1878  διήρκεσε  ένα μήνα και οι αποφάσεις του κράτησαν μερικά χρόνια, το νέο Συνέδριο επί Μέρκελ και Μάας διήρκεσε μερικές ώρες και δεν παρήγαγε αποτελέσματα. Σχετικά με την Ελλάδα, ο γράφων, χωρίς να είναι ειδικός, είναι της γνώμης ότι η Αθήνα, που γνώριζε τις ύπουλες κινήσεις της Άγκυρας  για τετελεσμένα χάριν εντυπωσιασμού κυρίως,  όφειλε να ενεργήσει έγκαιρα   και προληπτικά,  υπογράφοντας συμφωνία για ΑΟΖ/υφαλοκρηπίδα με την Αίγυπτο, έστω και μερικώς. Έτσι θα κατοχυρωνόταν η επήρεια  των νησιών  από τη Ρόδο μέχρι την Κρήτη.

Ο Σπυρίδων Σφέτας είναι καθηγητής Βαλκανικής Ιστορίας στο ΑΠΘ