Είδαμε την «Τζοκόντα» του Αμίλκαρε Πονκιέλλι: Η ηρωίδα που σπάει τα καλούπια της εποχής της

Η όπερα «La Gioconda» του Αμίλκαρε Πονκιέλλι, η οποία παρουσιάζεται μέχρι τις 7 Νοεμβρίου 2025 στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της ΕΛΣ στο ΚΠΙΣΝ, σε σκηνοθεσία του Όλιβερ Μίερς, αποτελεί ένα από τα τελευταία μεγάλα έργα της ιταλικής όπερας πριν από την επικράτηση του Βέρντι και των βεριστών. Ο συνθέτης, βασισμένος στο δράμα «Angelo, tyran de Padoue» του Βίκτορος Ουγκό, δημιούργησε μια τραγική ιστορία έρωτα, προδοσίας και αυτοθυσίας.

Στο επίκεντρο της δράσης βρίσκεται η Τζοκόντα, μια γυναίκα του λαού που παλεύει ανάμεσα στην αγάπη, την τιμή και τη μοίρα. Η ανάλυση της μορφής της αποκαλύπτει τη μετάβαση από τη ρομαντική στην προ-βεριστική ηρωίδα, όπου το πάθος δεν είναι πια αφηρημένο ιδανικό, αλλά ανθρώπινη πληγή.

Η Τζοκόντα διαδραματίζεται στη Βενετία του 17ου αιώνα, μια πόλη όπου η θρησκευτική εξουσία, η πολιτική καταπίεση και ο κοινωνικός αποκλεισμός διαμορφώνουν ένα περιβάλλον ασφυκτικό. Η πρωταγωνίστρια δεν ανήκει στην αριστοκρατία ούτε σε κάποιο προνομιούχο στρώμα. Είναι μια τραγουδίστρια του δρόμου, σύμβολο του λαού που επιβιώνει μέσα στην αδικία.

Αυτό το κοινωνικό υπόβαθρο είναι καίριο για την κατανόηση της ηρωίδας. Η Τζοκόντα αντιπροσωπεύει την πρώτη ουσιαστικά «λαϊκή» γυναίκα-πρωταγωνίστρια της ιταλικής όπερας, προάγγελο των μετέπειτα μορφών όπως η Τόσκα ή η Μαντάμα Μπάττερφλαϊ. Ο Πονκιέλλι, μέσα από το λιμπρέτο του Αρρίγκο Μπόιτο, θέτει τη γυναικεία ύπαρξη στο επίκεντρο μιας σύγκρουσης ανάμεσα στην κοινωνική μομφή και την ηθική ανωτερότητα.

Η ψυχολογική δομή του χαρακτήρα

Η Τζοκόντα είναι βαθιά διχασμένη προσωπικότητα. Ο έρωτάς της για τον ευγενή Έντσο κλονίζεται από την αποκάλυψη ότι εκείνος αγαπά μια άλλη γυναίκα, τη Λάουρα. Το αρχικό πάθος μετατρέπεται σε πόνο, ζήλια και τελικά σε αυτοθυσία. Στο πρόσωπό της διακρίνεται το ερωτικό στοιχείο, που κινεί όλη τη δράση και συνδέεται με την αυθεντική, μη ιδιοτελή αγάπη. Το ηθικό στοιχείο, που την οδηγεί να σώσει τη Λάουρα — τη γυναίκα του αντιπάλου της — παραβιάζοντας τα ανθρώπινα ένστικτα της εκδίκησης. Και τέλος, το μοιραίο στοιχείο, που ολοκληρώνεται με την αυτοκτονία της. Πράξη που συνδυάζει λύτρωση και τραγικό μεγαλείο.

Ο Αμίλκαρε Πονκιέλλι χρησιμοποιεί στην Τζοκόντα ένα ύφος που γεφυρώνει τον ύστερο ρομαντισμό με τον πρώιμο βερισμό. Η μουσική της ηρωίδας έχει συγκεκριμένη «δραματική υπογραφή». Η άρια «Suicidio!», μία από τις πλέον εμβληματικές της ιταλικής όπερας, αποτελεί ψυχολογικό μονόλογο, όπου η Τζοκόντα, αντιμέτωπη με την απώλεια και τη ντροπή, οδηγείται στην τελική πράξη αυτοκαταστροφής. Το φωνητικό γράψιμο συνδυάζει λυρική ευαισθησία και δραματικό ρεαλισμό. Κάθε μελωδική γραμμή εκφράζει όχι μόνο συναίσθημα, αλλά και νοητική διεργασία.

Η ορχήστρα λειτουργεί ως εσωτερική φωνή της ηρωίδας. Οι σκοτεινές αρμονίες των χάλκινων και οι τονικές μετατοπίσεις υπογραμμίζουν το ψυχικό της βάρος. Στο σύνολο της όπερας, η μουσική της Τζοκόντα αντιπροσωπεύει τη σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό συναίσθημα και τη μοίρα, προοικονομώντας την ψυχολογική ένταση που θα χαρακτηρίσει τις όπερες του Βέρντι και του Πουτσίνι.

Η σχέση της με τους άλλους χαρακτήρες

Ο χαρακτήρας της Τζοκόντα χτίζεται μέσα από τις σχέσεις της. Ο Έντσο αντιπροσωπεύει το ανεκπλήρωτο ιδανικό του έρωτα, ενώ η Λάουρα είναι ο καθρέφτης της ηθικής της ανωτερότητας. Ο Μπαρναμπά, ο σκοτεινός κατάσκοπος της Ιεράς Εξέτασης, είναι ο φορέας του κακού, αλλά και το σύμβολο της κοινωνικής καταπίεσης που συντρίβει τον αδύναμο.

Η αντιπαράθεσή της με τον Μπαρναμπά είναι ουσιώδης. Εκείνος βλέπει στην Τζοκόντα το αντικείμενο του πόθου του, ενώ εκείνη αντιστέκεται όχι μόνο για την τιμή της, αλλά και για την ίδια της την ταυτότητα. Η απόρριψή της μετατρέπει τον έρωτα του Μπαρναμπά σε βία. Στο τέλος, η Τζοκόντα προτιμά ν' αφαιρέσει τη ζωή της παρά να γίνει το εργαλείο ενός ανήθικου συστήματος. Μια επιλογή που την τοποθετεί στον πυρήνα της τραγικής ηθικής.

Η Τζοκόντα ως τραγική φιγούρα

Από θεωρητική άποψη, η Τζοκόντα μπορεί ν' αναγνωστεί μέσα από το πρίσμα της αριστοτελικής τραγωδίας. Η «αμαρτία» της δεν είναι αμαρτία ηθική, αλλά πάθος. Η υπερβολική αγάπη που οδηγεί στη συντριβή. Η κάθαρση επιτυγχάνεται μέσα από τον θάνατό της, ο οποίος δεν είναι πράξη ήττας, αλλά αναγνώριση του ορίου της ανθρώπινης ύπαρξης.

Η μορφή της συνδυάζει την ευγένεια της αρχαίας τραγωδίας με τον ψυχολογικό ρεαλισμό του 19ου αιώνα. Στην Τζοκόντα, ο Πονκιέλλι καταγράφει την πρώτη ολοκληρωμένη προσπάθεια να παρουσιαστεί η γυναίκα όχι ως σύμβολο αρετής ή αμαρτίας, αλλά ως πολυσύνθετος άνθρωπος, ικανός για πάθος, αδυναμία και μεγαλείο.

Στη σκηνική παράδοση, η Τζοκόντα υπήρξε ρόλος αναφοράς για δραματικές σοπράνο όπως η Μαρία Κάλλας και η Ρένατε Τέμπαλντι. Στην Εθνική Λυρική και το θέατρο Ολύμπια, το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στις 5 Δεκεμβρίου 1959 σε ελληνική μετάφραση Γεωργίου Σκλάβου και μουσική διεύθυνση Ανδρέα Παρίδη. Σύμφωνα με πηγές, όμως, είχε πρωτοανέβει στην Αθήνα ήδη από το 1897, ενώ στην Κέρκυρα αναφέρεται παράσταση το 1905. 

Η ερμηνεία της Άννας Πιρότσι στον πρωταγωνιστικό ρόλο, είκοσι χρόνια μετά την τελευταία παρουσίαση της όπερας από την Εθνική Λυρική Σκηνή, δεν εντυπωσίασε μόνο με τη φωνητική της ισχύ, αλλά ανέδειξε και μια σπάνια δραματική εσωτερικότητα, αυτήν την εύθραυστη ισορροπία που κάνει την Τζοκόντα έναν από τους πιο απαιτητικούς ρόλους του ρεπερτορίου.

Η πρώτη επαναστάτρια του λυρικού θεάτρου

Η πολιτισμική της διάσταση υπερβαίνει τα όρια της μουσικής. Η ηρωίδα του Πονκιέλλι προβάλλει ως σύμβολο γυναικείας αξιοπρέπειας μέσα σ' έναν κόσμο ανδρικής κυριαρχίας. Η επιλογή της να πεθάνει αντί να υποταχθεί δεν είναι πράξη παραίτησης, αλλά ύψιστη μορφή αυτοδιάθεσης. Μια προφητική χειρονομία που συνομιλεί με τις σύγχρονες φεμινιστικές αφηγήσεις για το δικαίωμα της γυναίκας στο σώμα και την ψυχή της. Η Τζοκόντα, μέσα από την αυτοθυσία της, μετατρέπεται σε σιωπηλή πράξη αντίστασης απέναντι στο σύστημα που επιχειρεί να την ορίσει ως αντικείμενο.

Ο χαρακτήρας της ενώνει τον ρομαντισμό με τον ρεαλισμό, τον μύθο με την ψυχολογία, τη μουσική με την ηθική. Μέσα από τη θυσία της, η ηρωίδα μετατρέπεται σ' αρχετυπική μορφή του ιταλικού λυρικού θεάτρου. Μια γυναίκα που, ενώ η κοινωνία την καταδικάζει, ο ίδιος ο θάνατός της, την εξυψώνει σε διαχρονικό σύμβολο ανθρωπιάς και εσωτερικής ελευθερίας.