Παύλος Μελάς: Η κατασκευή ενός ήρωα με φόντο το αμφιλεγόμενο τέλος του

Μια μέρα σαν σήμερα, το απόβραδο της 13ης Οκτωβρίου του 1904, σκοτώνεται ο Παύλος Μελάς, ο αξιωματικός του πυροβολικού και ήρωας μακεδονομάχος. Τελικώς, όμως, ήταν ήρωας ή απλά ένα κατασκεύασμα της επιφανούς οικογένειάς του; Τον σκότωσαν οι Τούρκοι ή οι δικοί του;

Ο Παύλος Μελάς, γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870 και ήταν γιος της Ελένης Βουτσινά, κόρης πάμπλουτου κεφαλλονίτη εμπόρου από την Οδησσό, και του ηπειρώτη έμπορου Μιχαήλ Μελά. Ο Μελάς νυμφεύθηκε τη Ναταλία Δραγούμη, κόρη του πολιτικού και πρώην υπουργού Εξωτερικών στις κυβερνήσεις του Χαρίλαου Τρικούπη, Στέφανου Δραγούμη.

Υπό το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, ο Παύλος Μελάς θεωρείται «πρωτοπόρος και πρωτομάρτυς του Μακεδονικού Αγώνα». Αλλά… Ο θάνατός του, που ηρωποίησε τον Μελά είναι ακόμα τυλιγμένος στην ομίχλη.
Οι περισσότερες αφηγήσεις συντρόφων του Μελά για τον τρόπο που έχασε τη ζωή του αμφισβητούν το ότι υπήρξε σημαντική μάχη εκείνο το μοιραίο βράδυ. Όλες οι εκδοχές συγκλίνουν πως κάποια στιγμή- τη νύχτα- ο Μελάς προσπάθησε να φύγει από το σημείο που βρισκόταν με τους συντρόφους του, όμως τραυματίστηκε θανάσιμα. Οι μαρτυρίες ποικίλουν για το αν ο Μελάς τραυματίστηκε από βόλι Τούρκου ή των ανδρών του σώματός του· λέγεται ότι τραυματίστηκε θανάσιμα από εκπυρσοκρότηση του όπλου του υπαρχηγού του Λάκη Πύρζα. Οι μαρτυρίες ποικίλουν επίσης για το αν, ύστερα από τον τραυματισμό του, ο Μελάς κατέληξε από το τραύμα του, αυτοκτόνησε ή ζήτησε από στρατιώτη του να τον αποτελειώσει. Υπάρχει και η εκδοχή ότι σύντροφός του Μελά, του έκοψε το κεφάλι γιατί από τις κραυγές του (από τους πόνους του τραύματός του) θα ξεσήκωνε το τουρκικό απόσπασμα που πλησίαζε.

Οι τρεις λόγοι του μυστηρίου

Ο Βασίλης Γούναρης, Αναπλ. Καθηγητής Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας γράφει: ΤO MYΣTHPIO που περιβάλλει τον θάνατο του Μελά οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι υπήρξε εξαρχής, από τη στιγμή του ατυχήματος της 13ης Οκτωβρίου 1904, μια συνωμοσία αποσιώπησης ορισμένων ενοχλητικών λεπτομερειών. Ο δεύτερος είναι ότι οι διαρροές που σημειώθηκαν, επειδή δεν ελέγχθηκαν ποτέ, έδωσαν έδαφος σε μια απίστευτη φημολογία. Σχεδόν όποιος βρέθηκε στη Μακεδονία τον Οκτώβριο του 1904 είχε άποψη για το θέμα. Ο τρίτος λόγος είναι ότι όσοι προσπάθησαν να επαναπροσεγγίσουν τον θάνατό του είτε αγνόησαν τις μαρτυρίες είτε παραπλανήθηκαν από τις πηγές.
Στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη, καταγράφονται - ανάμεσα στα άλλα - και αυτά τα λιτά για το θάνατο του Μελά: «Πολιορκηθείς υπό αποσπάσματος τουρκικού 150 ανδρών στο οποίο είχε προδοθεί η παρουσία του υπό της βουλγαρικής συμμορίας του Μήτρο Βλάχου και επιχειρήσας εξόδον, επληγώθει θανασίμως και εξέπνευσε μετά ωρών. Η κεφαλή του αποκόπει από τους συντρόφους του»…

Ο Παύλος Μελάς ήταν ένας από εκείνους που συμμετείχαν στη διοργάνωση της εισβολής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ελλήνων ατάκτων που προκάλεσε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ο οποίος έληξε με οδυνηρή ήττα της Ελλάδας. Μπορεί, ο Μελάς να πυροδότησε τον πόλεμο, ο ίδιος, όμως μόνο τον διάβασε από τις εφημερίδες! Μια βδομάδα μετά την κήρυξή του πολέμου, και ενώ η μονάδα του στρατωνιζόταν στα σύνορα, ο Μελάς παρέμεινε στη Λάρισα · την κατάρρευση του μετώπου θα την πληροφορηθεί ενώ παρακολουθεί -αδειούχος- τον Επιτάφιο!

Ο Παύλος Μελάς ήταν ένας από τους αξιωματικούς που επέδραμαν το 1894 στα Γραφεία της εφημερίδας «Ακρόπολις» (ενοχλημένοι από άρθρο της εφημερίδας) έσπασαν ό,τι βρήκαν, άρπαξαν ό,τι βρήκαν και στη συνέχεια… επισκέφτηκαν και τον εκδότη της εφημερίδας Βλάσση Γαβριηλίδη στο σπίτι του.

Ο μύθος του Παύλου Μελά χτίστηκε αμέσως μετά τον φόνο του με καθοριστική τη συμβολή των πελατειακών κομματικών δικτύων της εποχής· όλα όσα γνωρίζουμε γι’ αυτόν προέρχονται είτε από την πένα του κουνιάδου του, (ακραιφνούς συντηρητικού και φιλομοναρχικού) Ίωνα Δραγούμη (και, μέσω αυτού της Πηνελόπης Δέλτα), είτε από τη βιογραφία του που δημοσίευσε η χήρα του, Ναταλία Δραγούμη, ανώνυμα το 1926 στην Αλεξάνδρεια κι επώνυμα το 1964 στην Αθήνα. Για περισσότερες λεπτομέρειες ανατρέξτε εδώ στο δημοσίευμα του ethnos.gr στις 13 Οκτωβρίου του 2022.

Επίσης σαν σήμερα…

54: Ο Ρωμαίος Αυτοκράτωρ Κλαύδιος πεθαίνει κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες· ο 17χρονος θετός γιος του, Νέρων, τον διαδέχεται στον θρόνο.
1307: Με εντολή του βασιλιά Φιλίππου Δ΄ της Γαλλίας συλλαμβάνονται εκατοντάδες Ναΐτες Ιππότες, που θα υποβληθούν σε βασανιστήρια προκειμένου να «ομολογήσουν» ότι είναι αιρετικοί.
1923: Η Τουρκική Εθνοσυνέλευση ανακηρύσσει την Άγκυρα πρωτεύουσα της Τουρκίας, αντί της Κωνσταντινούπολης.
1972: Αεροπλάνο που μετέφερε πανεπιστημιακή ομάδα ράγκμπι από την Ουρουγουάη, συνετρίβη στην Οροσειρά των Άνδεων.
2010: Διασώζεται και ο τελευταίος μεταλλωρύχος από τους 33 εγκλωβισμένους σε ορυχείο στη Χιλή.
2016: Πεθαίνει ο νομπελίστας θεατρικός συγγραφέας Ντάριο Φο.