«Σήμερα, χάρη στα εντυπωσιακά επιστημονικά άλματα των τελευταίων είκοσι ετών, είναι ξεκάθαρο πως τα ζώα δεν είναι άψυχες μηχανές – όπως πίστευε κάποτε ο Ντεκάρτ – αλλά όντα με ενσυναίσθηση και νοημοσύνη» τόνισε η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ, στη συνάντησή μας, με αφορμή την παρουσίαση δύο νέων ατομικών εκθέσεων και δύο in situ αναθέσεων μεγάλης κλίμακας.
Η Τζάνις Ράφα, ο Sammy Baloji, ο Kasper Bosmans και η Emma Talbot παρουσιάζουν έργα που εξερευνούν κρίσιμα ζητήματα, όπως η ανθρώπινη παρέμβαση στο περιβάλλον, η εκμετάλλευση των ζώων, η αποικιοκρατική κληρονομιά, οι σχέσεις εξουσίας και η ιστορική μνήμη. Οι τέσσερις αυτές εκθέσεις αποτελούν μέρος του ευρύτερου προγράμματος του ΕΜΣΤ για το 2025, το οποίο εστιάζει στη διερεύνηση των σύνθετων δυναμικών μεταξύ ζώων και ανθρώπων και τον κομβικό τους ρόλο στην πλανητική ευημερία.
Πυρήνας αυτού του προγράμματος είναι η μεγάλη ομαδική διεθνής έκθεση «Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; Δικαιοσύνη για την μη-ανθρώπινη ζωή», στην οποία συμμετέχουν πάνω από 60 καλλιτέχνες και θα εγκαινιαστεί στις 15 Μαΐου του 2025. «Πιστεύω πως πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκθεση που έχει επιχειρηθεί ποτέ σε μουσείο με θέμα όχι την εικονογραφική παρουσία των ζώων στην ιστορία της τέχνης – κάτι σύνηθες – αλλά μια βαθιά ηθικο-φιλοσοφική προσέγγιση, που άπτεται των δικαιωμάτων τους, της ηθικής και της πολιτικής που τα περιβάλλει. Συχνά μάς φαίνεται περίεργο να το συζητάμε, καθώς θεωρούμε τους εαυτούς μας το ανώτερο είδος – το πιο έξυπνο, το πιο εφευρετικό. Ωστόσο, αναρωτιέμαι πόσο ευφυές μπορεί να είναι ένα είδος που καταστρέφει το ίδιο το περιβάλλον στο οποίο ζει. Κανένα άλλο πλάσμα δεν το πράττει αυτό. Και καθώς βιώνουμε τη ραγδαία ανάπτυξη, τη βιομηχανοποίηση, ακόμα και την ψηφιακή εποχή με το AI και το διαδίκτυο – στοιχεία που συχνά λανθασμένα θεωρούμε "άυλα" και χωρίς περιβαλλοντικό κόστος – βλέπουμε μια πλήρη αποξένωση του ανθρώπου από τη φύση και το ζωικό βασίλειο» προσθέτει η κυρία Γρέγου.
Αρχική ιδέα της έκθεσης υπήρξε το έργο του John Berger, του σπουδαίου Βρετανού συγγραφέα και στοχαστή, που έφυγε από τη ζωή πριν από λίγα χρόνια σε ηλικία 90 ετών. Το δοκίμιό του «Why Look at Animals?» δανείζει τον τίτλο στον κύκλο των εκθέσεων και αποτελεί μια φιλοσοφική ανάλυση της αποξένωσης ανθρώπου και ζώου από την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης και μετά. «Εκεί όπου τα ζώα ήταν κάποτε μέρος της καθημερινής μας ζωής – της κοινότητας, του σπιτιού, του αγροτικού κόσμου – πλέον έχουν απομακρυνθεί και αντικατασταθεί από εικόνες σε τσίρκα και ζωολογικούς κήπους. Όχι όμως από βιωμένες πραγματικότητες. Και αυτό θεωρώ ότι είναι εξαιρετικά προβληματικό. Αλλά αρκετά για τα ζώα… Όπως βλέπετε, είναι ένα θέμα που με συγκινεί βαθιά» λέει η Κατερίνα Γρέγου, λίγο πριν ξεκινήσει η ξενάγησή μας.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το ΕΜΣΤ αποτελεί ένα από τα ελάχιστα εθνικά μουσεία τέχνης παγκοσμίως που επιτρέπουν την είσοδο κατοικίδιων ζώων στους εκθεσιακούς του χώρους. Καθώς περιηγούμαστε στο μουσείο, ερχόμαστε αντιμέτωποι με την υποβλητική, εμβυθιστική ατμόσφαιρα της ατομικής έκθεσης της Τζάνις Ράφα, «Εμείς που Προδώσαμε τα Άλογα», η οποία εστιάζει θέματα ελέγχου, οικειότητας και εκμετάλλευσης των ζώων αυτών, ενώ η πρώτη ατομική έκθεση του Sammy Baloji στην Ελλάδα «Απόηχοι της Ιστορίας, σκιές της προόδου» αποτελεί μια έντονη κριτική ματιά στο θέμα της αποικιακής κληρονομιάς και της εκμετάλλευσης των πόρων. Η νέα καλειδοσκοπική τοιχογραφία 30 μέτρων του Kasper Bosmans «Το θολό βλέμμα» (2025) εξετάζει την εργαλειοποιήση των ζώων από τους ανθρώπους, ενώ η νέα μνημειώδης ζωγραφική εγκατάσταση από μετάξι, ύψους 9 μέτρων, «Human/Nature» (2025) της Emma Talbot μας προσκαλεί να φανταστούμε ένα καλύτερο μέλλον με πιο αρμονικές σχέσεις ανθρώπων και φύσης.
Ζούμε σε έναν κόσμο που φλέγεται, κυριολεκτικά
«Ένας από τους βασικούς λόγους που γεννήθηκε αυτός ο κύκλος εκθέσεων είναι και η βαθιά αγωνία μου για το περιβάλλον. Είναι κάτι που με σοκάρει εδώ και χρόνια – αλλά τώρα, πλέον, με σοκάρει ακόμα περισσότερο. Ζούμε σε μια χώρα με μοναδική φυσική ομορφιά, με απίστευτη χλωρίδα και πανίδα, και παρ’ όλα αυτά την έχουμε μπροστά στα μάτια μας και τη θεωρούμε δεδομένη. Κυριολεκτικά την ποδοπατάμε. Την καταστρέφουμε συνειδητά, επί δεκαετίες. Και δεν μιλάμε για κάτι περίπλοκο ή θεωρητικό, μιλάμε για τα βασικά. Δεν έχουμε καταφέρει καν ν' αποκτήσουμε σωστή υποδομή για ανακύκλωση. Και την ίδια στιγμή, πάνω στον βωμό της τουριστικής ανάπτυξης, επιτρέπουμε να χτίζονται ξενοδοχεία παντού, χωρίς όριο, χωρίς σχέδιο, χωρίς μέτρο. Δεν είμαι η κατάλληλη για να μιλήσω για την ανάπτυξη από τεχνικής πλευράς, αλλά βλέπω καθαρά το αποτέλεσμα: μια αδιάκοπη υποβάθμιση του φυσικού τοπίου» λέει.
Βαθιά ευαισθητοποιημένη απέναντι στα σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα, η Κατερίνα Γρέγου δίνει σταθερά βήμα σε καλλιτέχνες και θεματικές που συνομιλούν με τον κόσμο του σήμερα, όπως είναι η ανισότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι έμφυλες ταυτότητες η περιβαλλοντική κρίση. «Οι πυρκαγιές είναι ίσως το πιο φανερό παράδειγμα. Μόλις συμβεί μία, η πρώτη μας σκέψη είναι — και σωστά — αν χάθηκαν ανθρώπινες ζωές ή αν υπήρξαν ζημιές σε περιουσίες. Αλλά κανείς δεν μιλάει για τα ζώα που καίγονται ζωντανά. Κανείς δεν αναφέρεται στη μη ανθρώπινη ζωή που καταστρέφεται μαζί με το δάσος, σαν να μην έχει καμία αξία. Κι αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα: ότι θεωρούμε πως μόνο ο άνθρωπος έχει σημασία. Ότι όλα τα υπόλοιπα υπάρχουν για να τα εκμεταλλευόμαστε. Και αυτό είναι ένα πολύ επικίνδυνο αφήγημα, γιατί μας αποκόπτει από τη σχέση μας με τον κόσμο, με το σύνολο της ζωής».
Πρόσφατα, παρουσιάστηκε στο ΕΜΣΤ ένας εκθεσιακός κύκλος τεσσάρων επιμέρους εκθέσεων υπό τον ευρύτερο τίτλο «Κι αν οι γυναίκες κυβερνούσαν τον κόσμο;», δανεισμένο από το ομώνυμο νέον έργο της Yael Bartana (2017). Ο κύκλος αυτός ήταν αφιερωμένος αποκλειστικά στο έργο γυναικών καλλιτεχνών ή καλλιτεχνών που αυτοπροσδιορίζονται ως θηλυκότητες, προσφέροντας μια εμβληματική πλατφόρμα σε φωνές που ιστορικά έχουν αγνοηθεί, υποτιμηθεί ή αποκλειστεί. «Είμαστε ένα μουσείο του 21ου αιώνα» επισημαίνει η ίδια, «γεγονός που μας επιτρέπει να εστιάζουμε στο παρόν και στους προβληματισμούς που γεννά η εποχή μας».
Το ΕΜΣΤ, υπό την καθοδήγησή της, υιοθετεί μια φρέσκια, ανοιχτή και πολιτικά ευαισθητοποιημένη προσέγγιση. Το πρόγραμμά του αντικατοπτρίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα και τις ανησυχίες της. Η στόχευση σ' ένα νεανικό κοινό —χωρίς όμως αποκλεισμούς ηλικιακούς ή θεματικούς— ενισχύει τον χαρακτήρα του μουσείου ως χώρου διαλόγου, ανταλλαγής και καλλιτεχνικής συνδιαλλαγής. Αναγνωρίζοντας τον ρόλο των γυναικών και των θηλυκοτήτων ως φορείς εναλλακτικής σκέψης και αντίστασης απέναντι στις κυρίαρχες εξουσιαστικές δομές, η κυρία Γρέγου αναδεικνύει τη σημασία του οικοφεμινισμού και της διαθεματικής ματιάς. «Πολλές από τις συζητήσεις για την αποδόμηση των κυρίαρχων δομών εξουσίας, την περιβαλλοντική κρίση και την οικολογία, προέρχονται από γυναίκες ή από κοινότητες που ανήκουν στο "μη κανονικό". Εκεί συχνά παρατηρείται μεγαλύτερη συναισθηματική εγγύτητα με τα θέματα αυτά και αυτό είναι κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία» τονίζει.
Με συνέπεια, ευαισθησία και πολιτική ματιά, η Κατερίνα Γρέγου επαναπροσδιορίζει το μουσείο σ' έναν ζωντανό οργανισμό. Έναν χώρο που δεν καταγράφει απλώς την ιστορία της τέχνης, αλλά τη γράφει εκ νέου — μαζί με εκείνους και εκείνες που συχνά μένουν στο περιθώριο. «Δεν είμαστε ένα εθνικό μουσείο με την παραδοσιακή έννοια» επισημαίνει. «Είμαστε ένα μουσείο με διεθνή προσανατολισμό, που επιδιώκει να φέρει στο ελληνικό κοινό έργα και ιδέες που διαφορετικά δύσκολα θα είχε τη δυνατότητα να γνωρίσει». Αυτό δεν σημαίνει, ωστόσο, παραγκωνισμό της εγχώριας δημιουργίας. Αντιθέτως, υπό τη διεύθυνσή της, το μουσείο έχει στηρίξει ενεργά το ελληνικό καλλιτεχνικό δυναμικό, με πληθώρα εκθέσεων και δράσεων αφιερωμένων σε Έλληνες καλλιτέχνες.
Η πρόσφατη αναδρομική έκθεση του γλύπτη Θόδωρου αποτελεί ένα ενδεικτικό παράδειγμα, η οποία επικεντρώνεται στη σκέψη και το έργο ενός δημιουργού που άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη σύγχρονη ελληνική τέχνη. Παράλληλα, η διεθνής παρουσία του ΕΜΣΤ ενισχύεται μέσα από συμπράξεις με θεσμούς όπως το Cite internationale des arts στο Παρίσι και το WIELS Contemporary Art Centre στις Βρυξέλλες, ανοίγοντας δρόμους επικοινωνίας και συνδημιουργίας με το εξωτερικό. Για τη κυρία Γρέγου, ο διεθνής διάλογος δεν είναι πολυτέλεια, είναι προϋπόθεση εξέλιξης. «Μόνο έτσι μπορούν να προχωρήσουν τα πράγματα. Αλλιώς, κινδυνεύουμε να κλειστούμε στο δικό μας στενό πλαίσιο — και αυτό δεν μας εκφράζει».
Η τέχνη δεν είναι μόνο ψυχαγωγία
Η προσέγγιση της ίδιας και της ομάδας του μουσείου ξεκινά πάντα από το κοινό. «Η ερώτηση δεν είναι μόνο τι θα δείξουμε, αλλά σε ποιον μιλάμε, γιατί το κάνουμε και τι θέλουμε να πυροδοτήσουμε μέσα από την τέχνη. Θέλουμε να καλέσουμε τον επισκέπτη να σκεφτεί, να επανεξετάσει πτυχές της ζωής του, ν' αναρωτηθεί. Και όταν αυτό συμβαίνει, έστω και υποσυνείδητα, τότε κάτι έχει ήδη αλλάξει». Η σύνδεση με το νεανικό κοινό είναι ιδιαίτερα σημαντική για την καλλιτεχνική διευθύντρια, όχι μόνο γιατί εκπροσωπεί το μέλλον, αλλά γιατί οι νέοι έχουν αυτή τη δίψα να καταλάβουν τον κόσμο αλλιώς — πιο ανοιχτά, πιο ελεύθερα, πιο ουσιαστικά. «Τα νέα παιδιά που έρχονται στο μουσείο σήμερα θα είναι οι άνθρωποι που αύριο θα κληθούν να πάρουν αποφάσεις. Η τέχνη μπορεί να τους προσφέρει εργαλεία σκέψης, ενσυναίσθησης και φαντασίας, αρετές που συχνά λείπουν από την επίσημη εκπαίδευση και το κοινωνικό πλαίσιο».
Βλέπει το μουσείο ως χώρο παιδείας με την ευρύτερη έννοια του όρου, ένα σημείο συνάντησης και συνειδητοποίησης, όπου η τέχνη λειτουργεί όχι μόνο ως αισθητική εμπειρία, αλλά και ως πηγή γνώσης, εσωτερικής μετακίνησης και κοινωνικής ευαισθητοποίησης. Η πολιτική, η οικολογία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, το φύλο, η ιστορική μνήμη, όλα περνούν από το φίλτρο του βλέμματος του καλλιτέχνη και επιστρέφουν στον θεατή με τρόπο συγκινητικό, ανατρεπτικό ή αποκαλυπτικό. «Αυτό είναι η τέχνη. Η ικανότητα να μεταμορφώνεις την πραγματικότητα σε κάτι άλλο. Κάτι που δεν έχεις ξαναδεί, αλλά σε αφορά».
Με την Κατερίνα Γρέγου στο τιμόνι, το ΕΜΣΤ έχει γίνει ένας ζωντανός, ανοιχτός χώρος, ένας τόπος που στηρίζει νέες φωνές, φρέσκες ματιές και σύγχρονους καλλιτέχνες, ενώ την ίδια στιγμή απευθύνεται σ’ ένα κοινό που δεν αρκείται στο να δει, αλλά θέλει να νιώσει, να καταλάβει, να σκεφτεί. Ένα κοινό που ψάχνει το κάτι παραπάνω: τον διάλογο, τον προβληματισμό, την ουσία. Με δράσεις ανοιχτές και δωρεάν, με προγράμματα που πατούν γερά στο τώρα, με θάρρος, τόλμη αλλά και συναίσθηση ευθύνης, η καλλιτεχνική διευθύντρια χαράζει ένα πολιτιστικό πεδίο όπου η τέχνη δεν είναι προνόμιο λίγων, είναι ανάγκη όλων μας.
