Μετάλλαξη Όμικρον - Καθηγητής Θάνος: Απεριόριστη και απρόβλεπτη η εξέλιξη του κορονοϊού

Πρέπει να συνεχίσουμε να περιμένουμε το μη αναμενόμενο σχετικά με την πορεία της πανδημίας του κορονοϊού εκτιμά ο Ακαδημαϊκός Δημήτρης Θάνος, Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών δύο χρόνια περίπου μετά το ξέσπασμα της πανδημίας COVID-19 αλλά και την εμφάνιση της νέας μετάλλαξης Όμικρον, που έχει σημάνει συναγερμό στον πλανήτη.

Σύμφωνα με τον ίδιο, όσο συνεχίζεται η διασπορά του SARS-CoV-2  στην κοινότητα, τόσο αυτός θα συνεχίζει να εξελίσσεται μέσω νέων μεταλλάξεων για να προσαρμόζεται καλύτερα. «Ο SARS-CoV-2 είναι μία βιολογική απειλή η οποία συνεχώς εξελίσσεται για να προσαρμόζεται καλύτερα και τα νέα στελέχη του ιού που έχουν εμφανισθεί τον τελευταίο χρόνο έχουν αλλάξει την πορεία της πανδημίας. Δεν γνωρίζουμε σε τι θα εξελιχθεί ο ιός. Η εξέλιξή του καθοδηγείται από τυχαίες μεταλλάξεις οι οποίες είναι αδύνατον να προβλεφθούν.  Στην Βιολογία, σε αντίθεση με άλλες θετικές επιστήμες, δεν μπορούν να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις». 

Απρόβλεπτες και απεριόριστες οι εξελικτικές δυνατότητες του κορονοϊού

Όπως εξηγεί, το στέλεχος Δέλτα εξελίχθηκε με τέτοιο τρόπο ώστε τα χαρακτηριστικά του να του προσδίδουν διαφορετικές ιδιότητες σε σχέση με το αρχικό στέλεχος της Γουχάν. Με το στέλεχος Δέλτα είναι σαν να αντιμετωπίζουμε σήμερα ένα νέο ιό, μία νέα πανδημία.

Την ίδια ώρα η πολύ πρόσφατη ανίχνευση της νέας παραλλαγής του κορονοϊού που αρχικά ανιχνεύτηκε στη Νότιο Αφρική και Μποτσουάνα, και ονομάστηκε Όμικρον από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, εν μέσω έξαρσης των μολύνσεων με το στέλεχος Δέλτα, δείχνει ότι οι εξελικτικές δυνατότητες του κορονοϊού είναι πράγματι απεριόριστες και κυρίως απρόβλεπτες. 

Η μετάλλαξη όμικρον πιθανόν κυκλοφορούσε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε χώρες της Αφρικής

Όπως σημειώνει ο κ. Θάνος «το στέλεχος Όμικρον ενδέχεται να κυκλοφορούσε απαρατήρητο για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε χώρες της περιοχής όπου δεν πραγματοποιείται γονιδιωματική επιτήρηση σε ικανοποιητικό ποσοστό των κρουσμάτων COVID-19».  Στο στέλεχος Όμικρον συνυπάρχουν για πρώτη φορά περισσότερες από 50 μεταλλάξεις, οι 32 εκ των οποίων εντοπίζονται στην πρωτεΐνη ακίδα, περισσότερο από διπλάσιες σε σχέση με την Δέλτα. Η πρωτεΐνη ακίδα χρησιμοποιείται για την σύνδεση και είσοδο του ιού στα κύτταρα, ενώ οι υπόλοιπες 18 μεταλλάξεις εντοπίζονται σε άλλες πρωτεϊνες του ιού.  

Γιατί ανησυχεί η Όμικρον

Κάποιες μεταλλάξεις της Όμικρον είναι ήδη γνωστές αφού έχουν χαρακτηριστεί σε παλαιότερα στελέχη του ιού όπως π.χ. στο Άλφα και στο Δέλτα και οι οποίες συνδέονται με αυξημένη μεταδοτικότητα ενώ κάποιες άλλες είναι νέες μεταλλάξεις. 

«Μας ανησυχούν εκείνες οι μεταλλάξεις οποίες έχουν συσχετισθεί με μεγαλύτερη μεταδοτικότητα και ανοσολογική διαφυγή.  Είναι η πρώτη φορά όπου σε ένα και μόνο στέλεχος του SARS-CoV-2 ταυτοποιούνται τόσες πολλές μεταλλάξεις και με αυτόν τον συνδυασμό».

Σύμφωνα με τον κ. Θάνο, οι συσσωρευμένες μεταλλάξεις και το είδος των μεταλλάξεων στην πρωτεΐνη ακίδα και σε άλλες πρωτεΐνες είναι ειδικού ενδιαφέροντος και προκαλούν ανησυχία στην επιστημονική κοινότητα επειδή το ανοσολογικό σύστημα που αντιμάχεται τον κορονοϊό, ενεργοποιημένο από προηγούμενη μόλυνση ή μετά από εμβολιασμό, έχει «εκπαιδευτεί» να αναγνωρίζει κυρίως την πρωτεΐνη ακίδα.

Τα εμβόλια εξακολουθούν να είναι αποτελεσματικά

Αναφερόμενος στα εμβόλια ο Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών εκτιμά ότι τα εμβόλια εξακολουθούν να είναι πολύ αποτελεσματικά έναντι των άλλων στελεχών του ιού που φέρουν ξεχωριστά το κάθε ένα κάποιες από αυτές τις μεταλλάξεις. «Θεωρητικά όμως, όταν όλες αυτές οι μεταλλάξεις συνυπάρχουν στο ίδιο μόριο, όπως συμβαίνει για πρώτη φορά με την όμικρον, τότε μία μείωση της αποτελεσματικότητας των εμβολίων δεν είναι απίθανη.  Συνοπτικά, οι μεταλλάξεις στο στέλεχος όμικρον μπορεί να αυξάνουν την πιθανότητα επαναλοίμωξης, την διαφυγή της προστασίας από τα εμβόλια και την αντίσταση σε θεραπείες με μονοκλωνικά αντισώματα».

Αν χρειασθεί νέο εμβόλιο για την όμικρον θα παραχθεί γρήγορα με τη νέα τεχνολογία mRNA

Οι εργαστηριακές μελέτες που έχουν ήδη ξεκινήσει θα δώσουν απάντηση σε αυτό το κρίσιμο ερώτημα.  «Εάν χρειασθεί να παραχθεί ένα νέο επικαιροποιημένο εμβόλιο για την όμικρον, τότε αυτό μπορεί να παραχθεί γρήγορα με την νέα τεχνολογία mRNA». Η εμφάνιση του στελέχους όμικρον με την ασυνήθιστα μεγάλη συσσώρευση μεταλλάξεων στο γονιδίωμά του μπορεί να συνδέεται με το σχετικά χαμηλό ποσοστό εμβολιασμού στη Νότιο Αφρική και με την ύπαρξη σχετικά μεγάλου ποσοστού ανθρώπων σε ανοσοκαταστολή λόγω του μεγάλου αριθμού κρουσμάτων με HIV.

Αν και είναι ακόμα νωρίς για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων, τα ήδη γνωστά ευρήματα από την μελέτη των μεταλλάξεών του που υπάρχουν ξεχωριστά σε άλλα στελέχη όπως στο άλφα, βήτα, δέλτα κ.λπ. υποδεικνύουν ότι το όμικρον απαιτεί αυστηρή επιτήρηση, κάτι το οποίο άλλωστε έχει αρχίσει να πραγματοποιείται και στην χώρα μας προσθέτει ο κ. Θάνος. «Επί του παρόντος δεν έχουμε ανιχνεύσει την παραλλαγή όμικρον στην Ελλάδα.  Δεν θα πρέπει να μας εκπλήξει όμως το γεγονός ότι εάν αρχίσει να εξαπλώνεται, θα είναι απαρέγκλιτο να φθάσει και στην Ελλάδα». Μιλώντας για ένα νέο κύμα ο Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών εκτιμά ότι είναι πολύ πρόωρο να συζητούμε για το εάν το στέλεχος όμικρον θα πυροδοτήσει το πέμπτο κύμα, διότι για να το κάνει αυτό θα πρέπει να διαθέτει βιολογικά χαρακτηριστικά ικανά να εκτοπίσουν το δέλτα. 

Δύσκολα θα εξασθενήσει γρήγορα το 4^ο κύμα

Όπως εξηγεί ο κ. Θάνος δεν είναι πιθανή η γρήγορη εξασθένηση του 4^ου κύματος. Το 4^ο κύμα της πανδημίας στη χώρα μας χαρακτηρίζεται από την καθολική επικράτηση της δέλτα, όπου το 100% των δειγμάτων που εξετάζονται κάθε εβδομάδα αντιστοιχούν στο στέλεχος δέλτα, το οποίο χαρακτηρίζεται από μία ιδιαίτερα μεγάλη μεταδοτικότητα. «Η έλευση του χειμώνα οδηγεί τους ανθρώπους να βρίσκονται κυρίως σε κλειστούς χώρους και αυτό βοηθά την διασπορά του ιού. Αλλά και η περίοδος των εορτών που πλησιάζει όπου οι κοινωνικές συναναστροφές θα αυξηθούν ευνοούν περαιτέρω την μετάδοση του ιού. Δεν πρόκειται να μειωθεί ο αριθμός των κρουσμάτων άμεσα όπως αυξήθηκε απότομα. Υπολογίζεται ότι η μείωση θα είναι βραδεία και αυτό σίγουρα συνδέεται με τον σχετικά αργό ρυθμό εμβολιασμού, με την υψηλή μεταδοτικότητά της μετάλλαξης και τον συνωστισμό σε ιδιωτικούς και δημόσιους χώρους και μέσα μεταφοράς.  Θα χρειαστεί αρκετός χρόνος μέχρι να δούμε σημαντική αποκλιμάκωση και αυτή θα συμπέσει με την βελτίωση του καιρού την άνοιξη, εκτός και υπάρξει δραματική αύξηση του αριθμού των πλήρως εμβολιασμένων πολιτών συμπεριλαμβανομένης και της 3^ης δόσης, ή γίνει lockdown».

Πολύ μεγαλύτερος αριθμός θανάτων χωρίς τα εμβόλια

Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία του ΕΟΔΥ το ποσοστό εμβολιασμού σήμερα στη χώρα μας δεν ξεπερνά το 65-70% ενώ εκκρεμεί και η τρίτη δόση.  Στόχος παραμένει να φτάσει το 90% και περισσότερο. Συγκρίνοντας την φετινή επιδημιολογική κατάσταση σε σχέση με την περσινή ο κ. Θάνος τονίζει ότι αν δεν υπήρχαν τα εμβόλια, οι θάνατοι θα ήταν σημαντικά πολύ περισσότεροι. Την αντίστοιχη περσινή περίοδο είχαμε λιγότερα κρούσματα αλλά περίπου ίδιο αριθμό θανάτων. Αντίθετα, φέτος έχουμε τους ίδιους περίπου θανάτους αλλά με πολύ μεγαλύτερο αριθμό κρουσμάτων. «Αυτό δείχνει ότι ενώ το στέλεχος Δέλτα εξαπλώνεται ταχύτατα. τα εμβόλια προστατεύουν με ιδιαίτερα αποτελεσματικό τρόπο από βαρειά νόσηση και τον θάνατο». 

Η Ελλάδα δεν διαθέτει τις αντοχές να ξαναπεριορίσει τις οικονομικές της δραστηριότητες

Σε ό,τι αφορά ενδεχόμενο lockdown στην χώρα ακολουθώντας το παράδειγμα άλλων ευρωπαϊκών χωρών, ο κ. Θάνος εκτιμά ότι η Ελλάδα δεν διαθέτει τις αντοχές να ξαναπεριορίσει τις οικονομικές της δραστηριότητες. «Κάποιες χώρες έχουν την πολυτέλεια να κλείσουν μια με δύο βδομάδες για να κερδίσουν χρόνο μειώνοντας την κυκλοφορία του ιού ώστε να προλάβουν να ανοίξουν την εορταστική περίοδο των Χριστουγέννων.  Όπως εξηγεί ο Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Ιδρύματος Ιατροβιολογικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, το πρόβλημα με αυτόν τον κορονοϊό είναι διπλό.

Από τη μία χαρακτηρίζεται πολύ μεγάλη μεταδοτικότητα, όχι μόνο του στελέχους Δέλτα που είναι ο πρωταθλητής, αλλά και για όλα τα προηγούμενα στελέχη, και από την άλλη υπάρχει το ζήτημα της δυσκολίας της διαχείρισης δεδομένου ότι σημαντικό ποσοστό ανθρώπων που έχουν μολυνθεί ενώ είναι ασυμπτωματικοί εξακολουθούν να μολύνουν.  Στη περίπτωση της γρίπης όμως, η μόλυνση με τον ιό συνοδεύεται από συμπτώματα οπότε ο ασθενής περιορίζει τις δραστηριότητές τους και άρα την εξάπλωση του ιού. Αντίθετα, στην περίπτωση του κορονοϊού, οι πλήρως ασυμπτωματικοί είναι μολυσματικοί. «Αυτό το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κορονοϊού συμβάλει σημαντικά στην απαρατήρητη εξάπλωση του ιού στον πληθυσμό. Για αυτόν τον λόγο, τόσο η χρήση μάσκας, όσο και ο εμβολιασμός είναι τα δύο μεγάλα όπλα που διαθέτουμε για τον περιορισμό των μολύνσεων και την προστασία της ανθρώπινης ζωής» προσθέτει ο κ. Θάνος.

Δαρβινική εξέλιξη της πανδημίας

Σχολιάζοντας την εξέλιξη της πανδημίας χαρακτηρίζει την πορεία της χαρακτηριστικό παράδειγμα δαρβινικής εξέλιξης. «Παρατηρούμε τα τελευταία δύο χρόνια κάτι το οποίο είναι μοναδικό. Βλέπουμε την εξέλιξη και την επικράτηση διαφορετικών παραλλαγών του ιού σε πραγματικό χρόνο με διαφορετικά χαρακτηριστικά μέσω τυχαίων μεταλλάξεων. Κάποια στελέχη που εμφανίστηκαν δεν κατάφεραν να επικρατήσουν και εξαφανίστηκαν γρήγορα όπως συνέβη με τα στελέχη του 1^ου και 2^ου κύματος της πανδημίας στη χώρα μας, κάποια άλλα επικράτησαν για περιορισμένο χρονικό διάστημα όπως το άλφα και το Αθηναϊκό (Β.1.1.318) κατά το 3^ο κύμα, τα οποία όμως γρήγορα αντικαταστάθηκαν από κάποιο άλλο με μεγαλύτερη προσαρμοστικότητα όπως συνέβη με το δέλτα που σήμερα κυριαρχεί σε ολόκληρο τον πλανήτη. Δεν θέλω όμως, να κάνω προβλέψεις» σπεύδει να πει ο κ. Θάνος «γιατί όποιος έχει κάνει προβλέψεις μέχρι σήμερα για την εξέλιξη της πανδημίας, έχει πέσει όχι, απλώς, έξω αλλά πάρα πολύ έξω. Η εμφάνιση του όμικρον επιβεβαιώνει αυτό που ανέφερα.  Σε κάθε περίπτωση ο ιός αυτήν τη στιγμή είναι πανδημικός και ελπίζουμε σε εύλογο διάστημα να γίνει ενδημικός».

Όσο αυξάνεται η ανοσία στον γενικό πληθυσμό με την αύξηση του εμβολιασμού και με την αύξηση της φυσικής ανοσίας δηλ του πληθυσμού που έχει μολυνθεί, τότε και μόνον τότε θα περιοριστεί το ιικό φορτίο, θα μειώνονται οι βαριά νοσούντες και ο αριθμός των νέων μολύνσεων, με αποτέλεσμα να έχουμε ενδημικές εξάρσεις μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές.

«Οπότε έτσι ο ιός θα μετατραπεί από πανδημικός σε ενδημικός και μπορεί να εμφανίζεται ως εποχιακή αναπνευστική λοίμωξη όπως η γρίπη, μόνο την περίοδο του χειμώνα.  Βέβαια και αυτό είναι μια υπόθεση. Όπως ανέφερα προηγουμένως, έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα δύσκολο να γίνονται ασφαλείς προβλέψεις με τον SARS-CoV-2». 

Πώς κυριάρχησε η μετάλλαξη Δέλτα

Εδώ και τέσσερις μήνες κυριαρχεί καθολικά το στέλεχος Δέλτα όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλες σχεδόν τις χώρες. «Από τον Αύγουστο, το 100% των νέων κρουσμάτων στην χώρα μας είναι Δέλτα. Δεν κυκλοφορεί κανένα άλλο στέλεχος. Αυτό οφείλεται στην ιδιαίτερα μεγάλη μεταδοτικότητα που έχει το στέλεχος Δέλτα. Επιτηρούμε στενά την εξέλιξη της πανδημίας μέσω της γονιδιωματικής ανάλυσης για την πιθανότητα να εμφανιστεί κάποια νέα παραλλαγή η οποία να μας ανησυχήσει».  Η παραλλαγή Δέλτα άρχισε να αυξάνεται στην Ελλάδα στο τέλος Ιουνίου οπότε και εντοπίστηκε η πρώτη μεγάλη ομάδα κρουσμάτων με Δέλτα (περίπου 50, 7% του συνόλου των κρουσμάτων).  Η αύξηση της Δέλτα υπήρξε ραγδαία έτσι ώστε στις αρχές Αυγούστου να αντιπροσωπεύει περίπου το 100% των νέων κρουσμάτων.  «Υπήρξε μια αύξηση της διασποράς η οποία ήταν πρωτοφανής και δεν είχε παρατηρηθεί ούτε με την Άλφα, ούτε με κάποιο άλλο στέλεχος».  Η φοβερά μεγάλη μεταδοτικότητα οφείλεται σύμφωνα με τον κ. Θάνο σε δύο κύριους παράγοντες. Αφενός η Δέλτα πολλαπλασιάζεται πολύ πιο αποτελεσματικά μέσα στα κύτταρα οπότε παράγονται περισσότερα ιϊκά σωματίδια, και συνεπώς ο καθένας που έχει μολυνθεί με το στέλεχος Δέλτα έχει μεγαλύτερο δυναμικό μόλυνσης αφού εκπέμπει περισσότερα ιικά σωματίδια και αφετέρου είναι περισσότερο αποτελεσματική στην μόλυνση των κυττάρων αφού εισέρχεται σε αυτά με μεγαλύτερη ευκολία.