Ο άγνωστος θησαυρός του Αγίου Όρους: Τα εξαιρετικά σπάνια έγγραφα που αφηγούνται την ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Η καμπάνα ηχεί καλώντας του μοναχούς στην απογευματινή προσευχή, όσο βαθιές φωνές υψώνονται σε κοινή ψαλμωδία. Στον μεγάλο πύργο της Μονής Παντοκράτορα, η μεταλλική πόρτα της βιβλιοθήκης ανοίγει.

Στο μεσαιωνικό οχυρωμένο μοναστήρι της μοναστικής ορθόδοξης χριστιανικής κοινότητας του Αγίου Όρους, ερευνητές αξιοποιούν για πρώτη φορά έναν σχεδόν άγνωστο θησαυρό - χιλιάδες χειρόγραφα από την οθωμανική εποχή. Μεταξύ των χειρόγραφων κάποια θεωρούνται τα αρχαιότερα του είδους τους στον κόσμο. Οι βιβλιοθήκες της αυτοδιοικούμενης κοινότητας, η οποία ιδρύθηκε πριν από περισσότερα από 1.000 χρόνια στη χερσόνησο του Άθω, αποτελούν θησαυρό σπάνιων υπεραιωνόβιων έργων σε διάφορες γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των ελληνικών, των ρωσικών και των ρουμανικών. Πολλά από αυτά έχουν μελετηθεί εκτενώς. Ωστόσο, όχι τα οθωμανικά τουρκικά έγγραφα, ντοκουμέντα μιας κατοχικής γραφειοκρατίας που κυβέρνησε την Ελλάδα από τα τέλη του 14ου αιώνα - πολύ πριν η βυζαντινή πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, πέσει στα χέρια των Οθωμανών το 1453  και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η περιοχή έγινε και πάλι ελληνική.

Όπως σημειώνει στο Associated Press ο βυζαντινολόγος Γιάννης Νίχοφ - Παναγιωτίδης, είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς την οικονομία και την κοινωνία του Αγίου Όρους υπό την οθωμανική κυριαρχία χωρίς να συμβουλευτεί αυτά τα έγγραφα, τα οποία ρύθμιζαν τις σχέσεις των μοναχών με τις κοσμικές αρχές. «Επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν τα οθωμανικά», εξηγεί από τη βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορα.

Ο ίδιος, καθηγητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, εξηγεί ότι το παλαιότερο από τα περίπου 25.000 οθωμανικά έργα που βρέθηκαν στις μοναστηριακές βιβλιοθήκες χρονολογείται από το 1374 ή το 1371. Πρόκειται για το παλαιότερο έγγραφο από οποιοδήποτε άλλο γνωστό στον κόσμο, υπογραμμίζει και προσθέτει ότι, στην Κωνσταντινούπολη, τα παλαιότερα αρχεία ανάγονται στα τέλη του 15ου αιώνα.

«Στο Άγιο Όρος σώζονται τα πρώτα έγγραφα που ρίχνουν φως (στην πρώτη περίοδο της οθωμανικής ιστορίας)», λέει. Τα πιο σπάνια από τα έγγραφα και τα βιβλία της βιβλιοθήκης φυλάσσονται σε μεγάλα ξύλινα συρτάρια. Μεταξύ αυτών, και κάποια εξαιρετικά περίτεχνα διατάγματα σουλτάνων, τίτλοι ιδιοκτησίας και δικαστικές αποφάσεις. «Στη συντριπτική τους πλειονότητα πρόκειται για νομικά έγγραφα», εξηγεί και ο Αναστάσιος Νικόπουλος, νομικός και επιστημονικός συνεργάτης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου, ο οποίος συνεργάζεται στην έρευνα του Νίχοφ – Παναγιωτίδη τους τελευταίους μήνες.

«Ο Οθωμανός σουλτάνος φρόντισε να διατηρηθεί και να διασφαλιστεί το διοικητικό σύστημα του Αγίου Όρους»

Τα χειρόγραφα αφηγούνται την ιστορία με διαφορετικό τρόπο από την παραδοσιακή αντίληψη που επικρατεί στην Ελλάδα σχετικά με τις λεηλασίες στις νεοκατακτημένες περιοχές, μέσω της δήμευσης της πλούσιας ακίνητης περιουσίας των αγιορείτικων μοναστηριών. Όπως προκύπτει από το αρχείο, οι νέοι ηγεμόνες πήραν την κοινότητα υπό την προστασία τους, διατήρησαν την αυτονομία της και την προστάτευσαν από εξωτερικές παρεμβάσεις. «Τα φιρμάνια (διατάγματα) των σουλτάνων που είδαμε στον πύργο και οι δικαστικές αποφάσεις του οθωμανικού κράτους δείχνουν ότι η μικρή δημοκρατία των μοναχών κατάφερε να κερδίσει τον σεβασμό όλων των κατακτητικών δυνάμεων», λέει ο Νικόπουλος και τονίζει ότι «αυτό συνέβαινε γιατί το Άγιο Όρος θεωρούνταν κοιτίδα ειρήνης, πολιτισμού, όπου λαοί και πολιτισμοί συνυπήρχαν ειρηνικά». Σύμφωνα με τον ίδιο, μία από τις πρώτες ενέργειες του Οθωμανού ηγεμόνα που κατέκτησε τη Θεσσαλονίκη, Μουράτ Β', ήταν η σύνταξη ενός νομικού εγγράφου, το 1430, για την προστασία της κοινότητας. «Από μόνο του αυτό λέει πολλά. Ο ίδιος ο Οθωμανός σουλτάνος φρόντισε να διατηρηθεί και να διασφαλιστεί το διοικητικό σύστημα του Αγίου Όρους», συμπληρώνει.

Ακόμα και πριν από αυτό, όμως, όπως προσθέτει ο Νίχοφ – Παναγιωτίδη, ένας από τους σουλτάνους εξέδωσε εντολή, σύμφωνα με την οποία προβλεπόταν αυστηρή τιμωρία για τους εισβολείς στο Άγιο Όρος, μετά από το «χτύπημα» ομάδας στρατιωτών - ληστών σε ένα από τα μοναστήρια. «Είναι περίεργο ότι οι σουλτάνοι κράτησαν το τελευταίο απομεινάρι του Βυζαντίου, το Άγιο Όρος, ημιανεξάρτητο και δεν το άγγιξαν», λέει. «Δεν ανέπτυξαν καν στρατεύματα εδώ. Το πολύ - πολύ να είχαν έναν τοπικό αντιπρόσωπο, ο οποίος πιθανότατα έμενε στο διοικητικό κέντρο της κοινότητας, τις Καρυές, και έπινε τσάι», συμπληρώνει.

Κατά τους δύο πρώτους περίπου αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως σημειώνει ο ερευνητής, δεν έγινε καμία προσπάθεια να επιβληθεί ο ισλαμικός νόμος στο Άγιο Όρος ή σε κοντινά μέρη της βόρειας Ελλάδας. «Ήταν κάτι σαν συνέχεια του Βυζαντίου», εξηγεί. Για πρώτη φορά, η κοινότητα απέκτησε αυτοδιοίκηση με διάταγμα του βυζαντινού αυτοκράτορα Βασιλείου Β', το 883 μ.Χ.. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της, μέχρι και σήμερα, απαγορεύεται η είσοδος σε γυναίκες – το γνωστό «άβατο», το οποίο οι επιστήμονες πιστεύουν ότι αφορά κάθε μορφή εξωτερικής διοικητικής ή κοσμικής παρέμβασης που θα μπορούσε να επηρεάσει το Άγιο Όρος.

Το ερευνητικό πρόγραμμα αναμένεται να συνεχιστεί για αρκετούς μήνες, ενδεχομένως και χρόνια. Όπως καταλήγει ο Νίχοφ – Παναγιωτίδης, «το τι θα μπορούσε να προκύψει μακροπρόθεσμα, θα είμαι σε θέση να το πω όταν θα έχουμε καταγράψει και ψηφιοποιήσει όλα τα έγγραφα. Αυτή τη στιγμή, κανείς δεν ξέρει τι κρύβεται εδώ. Ίσως, ακόμη αρχαιότερα έγγραφα».

ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΙΔΗΣΕΙΣ

• Ρίσι Σούνακ: Ποιος είναι ο πρώην υπουργός Οικονομικών που γίνεται ο νέος πρωθυπουργός της Βρετανίας
• Δίκη Δημήτρη Ινδαρέ: «Μου άρπαξε τον εξοπλισμό, πέσαμε κάτω και του πέρασα χειροπέδες» - Τι ισχυρίστηκε ο αστυνομικός που συνέλαβε το σκηνοθέτη
• Γιάννης Τσίγκας: «Ο Αντετοκούνμπο στήριξε την οικογένεια της 12χρονης στον Κολωνό. Δεν μιλά ποτέ για όσους βοηθάει»
• Αυξάνεται η εθνική σύνταξη, πάνω από τα 400 ευρώ - Τι ισχύει για όσους βγουν από το 2023
• Μοντέλο του OnlyFans δήλωσε ότι «εξερράγη» το κεφάλι της στην πτήση μετά από πλαστική επέμβαση