Αντώνης Λιάκος στο ethnos.gr: Τέχνη και λογοκρισία ή μήπως η τέχνη ως στοιχείο χειραγώγησης της κοινωνίας;

Έκκληση για διάλογο και αντίσταση, στην εποχή όπου η έκφραση αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις, απευθύνει η ημερίδα με θέμα: «Η τέχνη και ο πολιτισμός υπό επιτήρηση: μορφές και μηχανισμοί χειραγώγησης στον 21ο αιώνα» που διοργανώνουν το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ την Τρίτη 11 Νοεμβρίου, στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης (17:30).

Τι σημαίνει ελευθερία έκφρασης στη σύγχρονη εποχή; Πώς η τέχνη αντιστέκεται στη χειραγώγηση; Ποιος είναι ο ρόλος του πολιτισμού στη δημοκρατία; Είναι μερικά από τα καίρια ερωτήματα που θα τεθούν και στα οποία θα απαντήσουν διακεκριμένοι ακαδημαϊκοί και καλλιτέχνες από τους χώρους των ανθρωπιστικών επιστημών, των θεατρικών και εικαστικών τεχνών.

«Οι κοινωνίες περιορισμών, και οι εποχές καταστολής οδηγούν την τέχνη σε ασφυξία, φορμαλισμό, σε διακοσμητική τέχνη» αναφέρει μιλώντας στο ethnos.gr ο Αντώνης Λιάκος, ένας εκ των συμμετεχόντων στην ημερίδα. Ο ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ και πρώην πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής Ιστοριογραφίας, ο οποίος έχει ασχοληθεί εκτενώς με τη θεωρία της ιστορίας, την ιστοριογραφία και τη μελέτη των εθνικισμών, μας μιλάει για μία σειρά από θέματα όπως τη λογοκρισία, τις σύγχρονες μορφές χειραγώγησης της τέχνης και τα παιχνίδια της εξουσίας.

Τέχνη και λογοκρισία. Είναι δυο έννοιες ασύμβατες;

Σήμερα ναι, αλλά όχι πάντοτε. Η βυζαντινή τέχνη, και ευρύτερα η εκκλησιαστική τέχνη, είναι μια μεγάλη τέχνη, αλλά υπό καθεστώς λογοκρισίας άνθισε. Λογοκρισίας και ελέγχου. Και η μεγάλη ρωσική λογοτεχνία, ο Ντοστογιέφσκι και ο Τολστόι, σε καθεστώς λογοκρισίας παρήγαγαν αριστουργήματα. Σε κάθε εποχή υπήρχαν μορφές λογοκρισίας. Ωστόσο, τέχνη και ελευθερία συμβαδίζουν. Οι κοινωνίες περιορισμών, και οι εποχές καταστολής οδηγούν την τέχνη σε ασφυξία, φορμαλισμό, σε διακοσμητική τέχνη.

Ποιες είναι οι κύριες διαφορές ανάμεσα στη σύγχρονη χειραγώγηση της τέχνης και της παραδοσιακής μορφής λογοκρισίας ή απαγόρευσης;

Στη σημερινή διαδικτυακή εποχή, η λογοκρισία έχει αποδυναμωθεί, ή έχει αναγκαστεί να αλλάξει μορφή. Πάρτε για παράδειγμα τον βλακώδη βανδαλισμό των έργων του Χριστόφορου Κατσαδιώτη στην Εθνική Πινακοθήκη από έναν τρελαμένο ακροδεξιό βουλευτή τον Μάρτιο του 2025. Εν τέλει τα έκανε πιο γνωστά. Λίγοι φιλότεχνοι γνώριζαν και την έκθεση και το όνομα του καλλιτέχνη. Μετά τον βανδαλισμό το έμαθαν όλοι, και είδαν τα έργα τέχνης παντού. Στις τηλεοράσεις, στα κινητά τους, στις εφημερίδες. Μεγαλύτερη διαφήμιση από αυτή δεν μπορούσε να υπάρξει. Το ίδιο συνέβη και το 2023 με τη σημαία της Γεωργίας Λαλέ, όταν την απέσυρε το υπουργείο Εξωτερικών από το Προξενείο στη Νέα Υόρκη. Η λογοκρισία αποδυναμώθηκε από τις ίδιες τις τεχνολογικές εξελίξεις. Εγινε μια παρωχημένη και βλακώδης τακτική.

Έχει γενική ισχύ αυτό;

Όχι, μιλάμε για τον δυτικό κόσμο, γιατί αν πάμε σε άλλες περιοχές τα πράγματα αλλάζουν. Σε εκτεταμένες περιοχές υπάρχει μια θεσμική λογοκρισία, όπως στις μουσουλμανικές χώρες, η οποία δεν είναι διαπερατή. Πάντως η αποτελεσματικότερη μορφή λογοκρισίας είναι η αυτολογοκρισία. Ο φόβος για τη ζωή σου, ή για τη δουλειά σου, που δεν σου αφήνει περιθώριο να πεις και να κάνεις αυτό που σκέφτεσαι.

Η αυτολογοκρισία ισχύει στον δυτικό κόσμο;

Ναι βέβαια, ενδεχομένως δεν φοβάσαι για τη ζωή σου, αλλά για τη φήμη σου, για την υποδοχή των έργων σου από τους θεσμούς τέχνης, από τις παραγγελίες που θα πάρεις κλπ. Κανείς καλλιτέχνης, και κανείς συγγραφέας δεν δημιουργεί σε ένα κενό εξουσίας.

Μα δεν υπάρχει καθόλου λογοκρισία;

Οι πιο αποτελεσματικές μορφές λογοκρισίας σήμερα είναι εκείνες που επιτρέπουν ή αποτρέπουν την ορατότητα του καλλιτέχνη και του καλλιτεχνικού έργου, εκείνες που του δίνουν ή του στερούν το προβάδισμα, το κοινό, την αναγνώριση. Είναι εκείνες που επικαθορίζουν το νόημα του έργου του. Και στον σύγχρονο κόσμο οι μορφές αυτές είναι πολλές και δυσδιάκριτες. Και πολλές από αυτές τις λειτουργίες χειραγώγησης δεν γίνονται παρά τους καλλιτέχνες, αλλά με τη συμμετοχή και τη συνενοχή τους.

Δηλαδή δεν υπάρχει από τη μια η τέχνη και από την άλλη η λογοκρισία;

Φοβάμαι ότι είναι κάπως απλοϊκή αυτή η διάκριση σε αγνή τέχνη και σε σατανική εξουσία. Ο στόχος μια εξουσίας δεν είναι η τέχνη αυτή καθ’εαυτή. Είναι η χρησιμοποίηση της τέχνης ως προπαγάνδας και ενίσχυσης των σκοπών της, ή η εξουδετέρωση εκείνης της τέχνης που τις ασκεί κριτική και καλλιεργεί αντίθετες αξίες και συναισθήματα. Αυτά κάποτε γίνονταν με άμεσο τρόπο, τώρα γίνονται με έμμεσο τρόπο, αλλά όχι, ενδεχομένως, λιγότερο αποτελεσματικό.

Πώς επηρεάζουν οι σύγχρονες τεχνολογίες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης την καλλιτεχνική έκφραση; Έχουν δημιουργηθεί νέες μορφές χειραγώγησης μέσω αυτών;

Έχετε ξεχάσει κάτι, και ίσως το σπουδαιότερο. Την αγορά της τέχνης, το χρηματιστήριο αξιών της τέχνης. Δεν δρα αυτόνομα, αλλά εκφράζει το γούστο, τις αξίες, την κουλτούρα των ανώτερων τάξεων. Αυτές οι τάξεις είναι πιο ανοιχτές στην καινοτομία και τις νέες τάσεις, αλλά όλα αυτά τα μετράνε, ακόμη και την αμφισβήτηση, με το μέτρο της ισχύος. Βραχυπρόθεσμης και μακροπρόθεσμης. Οι εξουσίες δεν δρουν μόνες τους. Η μάλλον όταν δρουν μόνες τους, κάνουν λάθη. Φαίνονται χοντροκομμένες.

Ας προχωρήσουμε όπως τη συζήτησή μας ένα βήμα πιο πέρα. «Λειτουργεί η τέχνη ως στοιχείο χειραγώγησης της κοινωνίας;» Δηλαδή λειτουργεί η τέχνη στοιχείο διακυβέρνησης; Εργαλειοποιείται από την εξουσία ή τις εξουσίες; Αν δούμε την τέχνη μόνο από την πλευρά της λογοκρισίας, την εξιδανικεύουμε και την ρομαντικοποιούμε. Βλέπουμε δηλαδή μια ροή, η οποία διακόπτεται σε ορισμένες στιγμές, από τις λογοκριτικές παρεμβάσεις της εξουσίας. Η τέχνη όμως, και όχι μόνο σήμερα, χρησιμοποιείται από την εξουσία. Χρησιμοποιείται ως προπαγάνδα, ως δημιουργία αισθητικών αξιών και ταυτοτήτων, κλπ. Άλλοτε άμεσα -όπως στην εκκλησιαστική, στην εθνική και τη στρατευμένη τέχνη, άλλοτε έμμεσα. Και όχι μόνο η τρέχουσα δημιουργία, αλλά λ.χ. η κλασική τέχνη. Επομένως το μείζον ζήτημα, δίπλα και παράλληλα στο ποιες είναι οι σύγχρονες μορφές χειραγώγησης της τέχνης, είναι το ερώτημα ποιες είναι οι μορφές με τις οποίες η τέχνη χρησιμοποιείται για να χειραγωγήσει την κοινωνία, ή να την πειθαρχήσει, ή να τις αλλάξει τις προτεραιότητες; Οι έμμεσες και άμεσες μορφές.

Επομένως, αυτό που μου λέτε- είναι ότι το επίδικο δεν είναι η παρέμβαση της εξουσίας για την χειραγώγηση της τέχνης, αλλά η χειραγώγηση της κοινωνίας μέσω της τέχνης. Το έχω καταλάβει σωστά;

Απολύτως σωστά. Η σύγχρονη εξουσία χρησιμοποιεί την τέχνη σε ευρεία κλίμακα. Η τέχνη γίνεται όχι απλώς το λούστρο της εξουσίας -κάτι σαν την πρόσοψη εξωραϊσμού του Πενταγώνου- αλλά βοηθός της εξουσίας. Συσσωρεύει πολιτισμικό κεφάλαιο για την εξουσία, διαμορφώνει αξίες και γούστα, πάνω στα οποία λειτουργεί η εξουσία. Αυτό μάλιστα η κυβέρνηση Μητσοτάκη το έχει καταλάβει τέλεια. Τωρα το κατάλαβε και ο Δένδιας. Οι μόνοι που δεν το έχουν καταλάβει ακόμη είναι στην Αριστερά.

Και μια και αναφέρατε το Πεντάγωνο, μήπως να πάμε ένα βήμα παραπέρα; Μήπως και οι ίδιοι οι καλλιτέχνες συμμετέχουν στα παιχνίδια της εξουσίας;

Απολύτως. Δείτε τη δήλωση λ.χ. ενός επιφανούς γλύπτη ότι το υπουργείο Πολιτισμού πρέπει να απορροφηθεί από το υπουργείο Άμυνας! Μπρουτάλ και γκροτέσκ φαίνεται, αλλά εκφράζει μια άγρια δίψα μερικών καλλιτεχνών να συμμετάσχουν στο παιχνίδι της εξουσίας. Επομένως, και για να κλείσουμε εδώ, δεν υπάρχει ο αγγελικός κόσμος των καλλιτεχνών και ο σατανικός κόσμος των λογοκριτών. Τα πράγματα είναι πιο σύνθετα, και αυτά θα διερευνήσει η συζήτηση της Τρίτης 11 Νοεμβρίου στην Κυψέλη.

Διαβάστε ακόμη

Αυτά είναι τα πρόσωπα που αναζήτησαν περισσότερο οι Έλληνες στη Google - «Πρωτιά» για την Klavdia

Είναι επίσημο: Η Netflix εξαγοράζει την Warner Bros για αστρονομικό ποσό

Παράνομες συνταγογραφήσεις με κέρδη πάνω από 100.000 ευρώ: Τρεις συλλήψεις - Η ανακοίνωση του ΕΟΠΥΥ

Έφηβος εξομολογείται πώς κατέληξε σε ηλικία 13 ετών να κάνει 11 γραμμαρία κεταμίνης την ημέρα