Ανάμεσα στη μνήμη και την «ανάπτυξη»: Η Αλεξάνδρα Χριστακάκη μιλά στο ethnos.gr για τη Σέριφο των μεταλλωρύχων

Xωρίς ωράρια, χωρίς συμβάσεις, χωρίς μέλλον - η ζοφερή πραγματικότητα πίσω από τη «βαριά» βιομηχανία της χώρας, τον τουρισμό, είναι παρόμοια για χιλιάδες εργαζόμενους. Μπορεί τα ελληνικά νησία να αποτελούν δημοφιλέστατους προορισμούς για τους (προνομιούχους) επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Όμως, οι μαγευτικές παραλίες, τα γραφικά ηλιοβασιλέματα και οι ειδυλλιακές εικόνες, συνυπάρχουν και με ένα αρκετά διαφορετικό σκηνικό το οποίο συνθέτουν και οι αδήλωτες ώρες εργασίας, οι συμβάσεις ορισμένου χρόνου (που σπάνια τηρούνται), η έλλειψη συλλογικών δικαιωμάτων, η απουσία σταθερότητας και ουσιαστικής προστασίας του κόσμου της εργασίας. 

Στα σπλάχνα της Σερίφου

Ήταν Αύγουστος του 1916 σε έναν απο τους σήμερα δημοφιλέστερους προορισμούς των Κυκλάδων, τη Σέριφο, που εκτυλίχθηκε η μεγάλη απεργία ενός άλλου, διαφορετικού κλάδου εργαζόμενων: των μεταλλωρύχων. Η αιματοβαμμένη εξέγερση, αποτέλεσε κομβική στιγμή για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα. Οι εργάτες που δούλευαν στα μεταλλεία στο Μεγάλο Λιβάδι, αρνήθηκαν να φορτώσουν το ανδριώτικο πλοίο που ήρθε να παραλάβει σιδηρομετάλλευμα, ζητώντας από τον γερμανό ιδιοκτήτη των μεταλλείων Γεώργιο Γρώμαν, οκτάωρη εργασία, αύξηση των ημερομισθίων και λήψη μέτρων ασφαλείας. Τέσσερις απεργοί εργάτες δολοφονήθηκαν από τα πυρά αστυνομικών. Η εξέγερση της Σερίφου σφράγισε την ιστορία του νησιού αλλά έθεσε και τα θεμέλια για τις πρώτες σημαντικές εργασιακές κατακτήσεις. Η εκμετάλλευση των ορυχείων, δεν περιορίζονταν στο εργατικό δυναμικό. Οι γερμανοί εργολάβοι «διαχειριστές», με την κάλυψη ή την ανοχή του ελληνικού κράτους, προχώρησαν σε απαλλοτριώσεις χωρίς αποζημιώσεις και χωρίς νομική κατοχύρωση. Με εκβιασμούς, πιέσεις και απειλές προς τους ντόπιους ιδιοκτήτες, ιδιοποιήθηκαν χωράφια, πλαγιές και παραθαλάσσια σημεία που κρίνονταν «χρήσιμα» για τις ανάγκες της επιχείρησης ή για τη στέγαση εργατών. Η γη των ντόπιων οικογενειών χάθηκε χωρίς χαρτιά και δίχως ελπίδα επιστροφής, και ακόμα και μετά την αποχώρηση των γερμανών και τη χρεοκοπία των ελλήνων εργολάβων, η περιουσία δεν αποδόθηκε ποτέ στους πραγματικούς κατόχους της.

Η δημοσιογράφος και συγγραφέας Αλεξάνδρα Χριστακάκη, στο βιβλίο της, «Στα σπλάχνα της Σερίφου»  (εκδόσεις Πυξίδα της Πόλης - Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης) κατέγραψε τις μαρτυρίες οχτώ υπερήλικων σήμερα αντρών, οι οποίοι τη δεκαετία 1953-1963 -όταν έπεσαν οι τίτλοι τέλους στη λειτουργία των μεταλλείων- ήταν εκεί ανήλικοι εργάτες.

Η ίδια μιλάει στο ethnos.gr για το βιβλίο της, μοιράζεται κάποιες από τις συγκλονιστικές μαρτυρίες που κατέγραψε, και αναφέρεται στη σημερινή μορφή εκμετάλλευσης των εργαζομένων, σημειώνοντας ότι, 109 χρόνια μετά την εξέγερση των μεταλλωρύχων, «η αντίδραση και η διεκδίκηση παραμένει τραγικά επίκαιρη». 

«Παιδιά που στερήθηκαν τα γράμματα, κουβάλησαν νεκρούς στην πλάτη τους»

Πώς γεννήθηκε η ιδέα να καταγράψεις τις μαρτυρίες των μεταλλεργατών της Σερίφου; Ποια ήταν η αφετηρία σου;

Δυο ήταν οι «χειρολαβές» μου : η λογοτεχνία και η δημοσιογραφία. Όλα ξεκίνησαν από έναν αστερίσκο στο τέλος ενός δίτομου μυθιστορήματος με τίτλο «Από ήλιο σε ήλιο», όπου η συγγραφέας Μαίρη Κόντζογλου επεσήμανε ότι σήμερα στην Σέριφο υπάρχουν κάποιοι επιχειρηματίες που εμφανίζονται ως κληρονόμοι των μεταλλείων και διεκδικούν περί τα 2.500 στρέμματα για  realestate, δηλ. το μισό νησί δικό τους! Σοκαρίστηκα. Ποιοί ήταν οι διαχειριστές των μεταλλείων, πώς απέκτησαν τους υποτιθέμενους τίτλους ιδιοκτησίας, πώς μπορεί μια γαλαρία να ανήκει σε ιδιώτη και να μην είναι δημόσια περιουσία, γιατί η Σέριφος δεν έγινε Λαύριο; Εκεί μπήκε η δημοσιογραφική  έρευνα και ιχνηλατώντας την ιστορία των μεταλλείων στη Σέριφο έφτασα στην αρχαιότητα, στην Κατοχή και στην μετεμφυλιακή Ελλάδα. Τα μεταλλεία είναι η ταυτότητα της Σερίφου που οι «τίτλοι τέλους» μπαίνουν το 1963. Οι  Γερμανοί εργολάβοι των μεταλλείων το 1945 κηρύχτηκαν δοσίλογοι. Οι  Ελληνες διαχειριστές ήταν φίλοι του αείμνηστου γέρου Κ. Καραμανλή, ο οποίος παραχώρησε δωράκι τα μεταλλεία  στον αντιπρόεδρο της κυβέρνησής του τον Α. Αποστολίδη ο οποίος μετά από μια δεκαετία εκμετάλλευσης κήρυξε πτώχευση, αφήνοντας απλήρωτους εργάτες, ανοιχτές τρύπες στο νησί, μπάζα και παντού φορτηγά να σκουριάζουν παρατημένα στις ράχες των μεταλλείων. Το 1963 γεννήθηκα σκέφτηκα, άρα προλαβαίνω να ανταμώσω κάποιους εργάτες που τότε ήταν ανήλικοι και σήμερα υπερήλικες.

Βρέθηκα στο νησί τρείς φορές τον περασμένο χρόνο, παρατηρώντας πια με άλλα μάτια το σκουριασμένο και «ξεκουφισμένο» βουνό όπως το αποκάλεσε ένας πρώην μεταλλωρύχος. Τα μάτια μου έβλεπαν παντού τρύπες, βουλιμέντα, μπάζα, σκάλες φόρτωσης υπό κατάρρευση, σκουριασμένα μηχανήματα παροπλισμένα, γκρεμισμένα κτίρια που ήταν οι εργατικές κατοικίες, αραχνιασμένες αλλά αφύλακτες γαλαρίες και μόνο ένα μνημείο να θυμίζει τον αγώνα των μεταλλωρύχων που το αίμα 4 εργατών θεμελίωσε το 1916 το αμφισβητούμενο σήμερα 8ωρο.Αναζήτησα τους τότε εργάτες και τους βρήκα. Οκτώ άνδρες και μια γυναίκα και σύζυγο μεταλλωρύχου. Τότε ήταν 12 χρονα παιδιά σήμερα υπερήλικες άνω των 85 χρόνων. Ηταν παιδιά που στερήθηκαν τα γράμματα, την παιδική ανεμελιά, που κουβαλούσαν το μετάλλευμα με το μουλάρι, που μπαίναν στις στοές του θανάτου για ξυλοδεσιές, να βάλουν τα φουρνέλα, να τραβήξουν τα  βαγονέτα, που κουβάλησαν νεκρούς στην πλάτη τους πάνω σε ξύλινες σκάλες, που  έζησαν με γονείς μεταλλωρύχους που είχαν στα πνευμόνια τους  την αρρώστια των μεταλλείων, που τους  έκλεψαν ένσημα ,που εκβίασαν τους παππούδες τους για να τους αρπάξουν τα χωράφια, που τους άφησαν απλήρωτους μετά το 1963 και οι περισσότεροι πήραν το δρόμο της ξενητιάς. Μιλούσαν χωρίς να με κοιτούν στα μάτια. Γύρισαν το χρόνο πίσω, μπήκαν στα  ξεκοιλιασμένα σπλάχνα του νησιού και μου  αφηγήθηκαν ιστορίες εργασιακού μεσαίωνα και καταστροφής του νησιού, μέσα από την ψυχή τους. Μοιραστήκαμε το συλλογικό τους τραύμα.

Υπάρχει κάποια μαρτυρία που σε συγκλόνισε ιδιαίτερα/ που σε δυσκόλεψε ακόμα και στην καταγραφή της;

Ο καθένας είχε να διηγηθεί κάτι ξεχωριστό. Η 93χρονη σήμερα γιαγιά Αννα Ρώτα, η οποία ζει μόνη της στην πλαγιά στο Μέγα Λιβάδι, ήταν νιόπαντρη, 23 χρονών και ο άνδρας της ο Ανδρέας 25 όταν «πετρώθηκε» στην γαλαρία και έμεινε ανάπηρος. Οποιος είχε ρολόγι - μου είπε- δεν τον έπαιρναν στην δουλειά για να δουλεύουν όλοι από ήλιο σε ήλιο. Οι εργάτες που μέναν στην  Χώρα ερχόταν με τα πόδια δυο ώρες μες την νύχτα για να πιάσουν δουλειά τα χαράματα και ο επιστάτης τους ξεχώριζε με ένα μπαστούνι ποιοί ήταν αυτοί που θα δούλευαν εκείνη την ημέρα! Οι άλλοι επιστροφή πεζή στα σπίτια τους , ματαιωμένοι και ντροπιασμένοι. Έχει φυλαγμένη  ακόμη την λάμπα ασετυλίνης, κρεμασμένη σε ένα καρφί, αυτήν που έπαιρνε ο άνδρας της με δικά του έξοδα για να μπεί στην σκοτεινή στοά.  Είναι κόρη συνδικαλιστή μεταλλωρύχου και η μορφή της γαλήνευε όταν μιλούσε για το ρόλο του συνδικάτου. Όμως η μορφή της αγρίευε όταν μιλούσε για τους ρουφιάνους της εργοδοσίας. Ο Γιώργος Μαθιουδάκης ήταν 13 χρονών όταν στην Φυρή Πλάκα σκοτώθηκε ο 33χρονος νιόπαντρος Ιωσήφ Ξυπνητός. Τον είδε στην γαλαρία μέσα σκοτωμένο, στραπατσαρισμένο, τον ξάπλωσε πάνω σε μια ξύλινη σκάλα και τον έβγαλε μαζί με άλλους πάνω στην γή. Τα μάτια του βουρκώνουν, σταματά την αφήγηση και μετά  ακολουθεί άλλη μια ιστορία θανάτου, όπου μέσα στην γαλαρία που κατέρρευσε είδε ένα 45χρονο νεκρό, έναν 40χρονο καταπλακωμένο που έμεινε κουτσός όλη του την ζωή και έναν τρίτο εργάτη μέσα στα μπάζια. Ηταν μόνο 13 ετών. «Η στοά ήταν του χάρου τα δόντια. Υποστηλώματα  βάζαν μόνο σε κείνες που ήταν στο ύψος μας. Όμως οι στοές ήταν χάος. Παντού μύριζε θάνατο» μας είπε ο Αντώνης Λιβάνιος, που ζει σήμερα στον Κουταλά και την αναπηρία/ατροφία που έχει ακόμη στο ένα του πόδι την κουβαλάει από ατύχημα μέσα στις στοές, μόλις τον δεύτερο χρόνο δουλειάς στα μεταλλεία. Ούτε αποζημίωση από το ατύχημα, ούτε επαναπρόσληψη από την εταιρεία. Όταν ήρθε στην Αθήνα για νοσηλεία με έξοδα του σωματείου δεν το δέχτηκαν γιατί είχαν προτεραιότητα οι τραυματίες από τον σεισμό του Βόλου. Κακοποίηση χαρακτήρισε την δουλειά στα μεταλλεία ,αλλά χωρίς επιλογή. Ο Γιώργος Μαγουλάς, μας λέει πως οι εργάτες με τις εισφορές τους αγόρασαν ένα οικόπεδο και με προσωπική εργασία έχτισαν το νοσοκομείο. «Δηλαδή  με το αίμα και το σώμα των εργατών έγιναν όλα και μας κουνάνε σήμερα κάποιοι το δάχτυλο και μας λένε πώς ανήκει στην εταιρεία» τα πικραμένα του λόγια. «Ημασταν 6 αδέλφια. Όλα δούλεψαν στο μεταλλείο και αφού λερώθηκαν έφυγαν όλοι. Όταν τα μεταλλεία  δήλωσαν πτώχευση μείναμε όλοι χωρίς δουλειά, χωρίς ένσημα, χωρίς χρήματα. Σήμερα παίρνω 450 ευρώ σύνταξη. Αυτά που έζησα στα μεταλλεία με καθόρισαν και εμένα και το νησί μας» μας είπε ο ολιγόλογος και αγέλαστος  Ζανής Λιβάνιος, τον οποίο για να τον ανταμώσουμε έπρεπε να περπατήσουμε σε ένα στενό κακοτράχαλο μονοπάτι που πας μόνο με τα πόδια. Και όμως ο κ. Λιβάνιος ζει μόνος του εκεί  με τα ζωντανά του γιατί το κράτος είναι ανύπαρκτο. Η Κατερίνα Δουγέκου, κόρη μεταλλωρύχου, θυμάται την ημέρα που έκλεισαν τα μεταλλεία, αν και παιδί: «Οι ξένοι εργάτες, δεν είχαν χρήματα ούτε για τα εισιτήρια της φυγής τους. Κάνανε έρανο μεταξύ τους οι εργάτες για να μαζέψουν το ποσό. Ημουνα στην γωνία στου Ζουγάνου και έβλεπα το καπέλο ανάποδα να γυρνάει από εργάτη σε εργάτη για τον έρανο. Τότε κατάλαβα για πρώτη  φορά ότι κάτι κακό συμβαίνει στο νησί. Μαζί με τα χρέη του πατέρα μου που έδινε φαγητό στους ξένους εργάτες βερεσέ γράφτηκε και το φινάλε των μεταλλείων». Η Κατερίνα έφυγε από το νησί, ήρθε στην Αθήνα σε μια θεία της γιατί η οικογένεια δεν μπορούσε να μεγαλώσει όλα της τα παιδιά. Αποχωρισμός και τραύμα.

Η εργατική τάξη δεν πήγε στον παράδεισο

Πόσο ταξικό είναι, τελικά, το έδαφος της Σερίφου; Πώς εγγράφεται η εκμετάλλευση στο ίδιο το νησί, έναν αιώνα μετά την αιματηρή εξέγερση του 1916;

Τα μεταλλεία είναι η ταυτότητα του νησιού. Στην περίοδο του Γερμανού εργολάβου ο πληθυσμός του νησιού ήταν τέσσερις χιλιάδες, καθώς ερχόταν εργάτες από τα νησιά, την Ηπειρο, την Εύβοια. Η φωτογραφία του εξωφύλλου –που μας την παραχώρησε το ΕΜΠ και ανήκει στον καθηγητή Αντώνη Φραγκίσκο-  δείχνει χήρες γυναίκες από το Δίστομο, που μετά την καταστροφή από τους Ναζιστές, πήραν τα παιδιά τους και ήρθαν για μεροκάματο, γεμίζοντας μετάλλευμα τα ζεμπίλια. Υπάρχει μια περιοχή στο Μέγα Λιβάδι που λέγεται Μουντάκι. Εκεί είναι μαζικός τάφος περίπου 100 εργατών από την Μύκονο, που θάφτηκαν ζωντανοί όταν κατέρρευσε η στοά. Όταν τους αναζήτησαν μετά από καιρό οι δικοί τους, οι εκπρόσωποι της εταιρείας είπαν πως… δεν εργαζόταν εκεί. Στην είσοδο του Κουταλά υπάρχουν τα ερείπια από τις εργατικές κατοικίες που ήταν σαν στρατώνες με μια τουαλέτα στην άκρη της πλαγιάς.

Οι Γερμανοί  εργολάβοι απαλλοτρίωναν τα κτήματα των ντόπιων με το έτσι θέλω για να στεγάσουν το φτηνό εργατικό δυναμικό. Οι Γερμανοί εργολάβοι με εκβιασμό και βία-απίστευτες μαρτυρίες μέσα στο βιβλίο- έκλεβαν την γη των ντόπιων χωρίς συμβόλαια και χωρίς να τα επιστρέψουν ποτέ. Ούτε όταν κηρύχτηκαν δοσίλογοι οι Γερμανοί εργολάβοι, ούτε όταν κήρυξαν πτώχευση οι Ελληνες εργολάβοι. Σήμερα  η σκάλα φόρτωσης καταρρέει. Το ΕΜΠ – με τον Νίκο Μπελαβίλα επικεφαλής– κατόρθωσε να εντάξει την περιοχή στα Παγκόσμια  Πολιτιστικά  Μνημεία, καλώντας την κυβέρνηση να χρηματοδοτήσει την συντήρησή τους και την μετατροπή ενός τμήματος του νησιού σε ανοιχτό ζωντανό μεταλλευτικό μουσείο.Ο Δήμος της Σερίφου και ο Πολιτιστικός  Σύλλογος στο Μέγα Λιβάδι παλεύουν για  αυτήν την ταυτότητα της Σερίφου. Είναι οι ζωές των παππούδων τους, είναι η πατρογονική τους γη που κάποιοι  επιμένουν ακόμη να τους την πάρουν. Οι ντόπιοι δεν ξεχνούν τα μεταλλεία και την ιστορία τους. Τα σημάδια και οι πληγές είναι  παντού.

Σήμερα τα μεταλλεία μπορεί να μην υπάρχουν αλλά η «ανάπτυξη» στη Σέριφο έχει τη μορφή του (υπερ)τουρισμού. Τα πράγματα σίγουρα έχουν αλλάξει για τους ντόπιους και τους εργαζόμενους, αλλά μπορεί να είμαστε μάρτυρες μίας νέας μορφής βίαιης «αξιοποίησης» της γης και της εργασίας;

Σήμερα δυστυχώς κάποιοι επιχειρηματίες επιμένουν να διεκδικούν δημόσια γη. Τοποθετούν παράνομα τεμπέλες σε ξένα χωράφια οριοθετώντας ιδιωτικά συμφέροντα σε περιοχές φιλέτο για ανέγερση ξενοδοχείων. Ο δικαστικός αγώνας συνεχίζεται. Κάποιοι ντόπιοι εγκαταλείπουν την μάχη καθώς εξαντλούνται οικονομικά και ηθικά. Δύσκολη η σύγκρουση με «ονόματα» και επιχειρηματίες. Όμως η σημερινή Δημοτική αρχή αντιστέκεται στους εκβιασμούς και υπάρχουν νέοι άνθρωποι που χωρίς φόβο διεκδικούν οι ίδιοι την διαχείριση  της ιστορικής μνήμης των παππούδων τους και του νησιού τους.

Υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στους εργάτες των ορυχείων και τους σημερινούς επισφαλώς εργαζόμενους; Ποιοι είναι οι «χωμένοι στα σπλάχνα» του 2025;

Το  μόνο σίγουρο είναι πως έναν αιώνα μετά, το 8ωρο που κερδήθηκε  με τον αγώνα των μεταλλωρύχων της Σερίφου, με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Σπέρα, αμφισβητείται, καταστρατηγείται. Τότε- τον Αύγουστο του 1916 - χρειάστηκε το αίμα 4  μεταλλωρύχων , για να μην δουλεύουν από ήλιο σε ήλιο, να μην τους κλέβουν το μεροκάματο, να μην τους κλέβουν τα ένσημα, να τους δίνουν αποζημιώσεις για εργατικά ατυχήματα.

Βρήκα σε ένα  συρτάρι το καταστατικό λειτουργίας του σωματείου των μεταλλωρύχων το 1916 το οποίο σχολιάζει ο ιστορικός Βαγγέλης Καραμανωλάκης λέγοντας: «Σήμερα 109 χρόνια μετά την συγκρότηση του σωματείου Εργατών Μεταλλευτών Σερίφου, τα περισσότερα από όσα θεωρούσαν οι άνθρωποι που υπέγραψαν το καταστατικό έχουν μεταβληθεί άρδην. Η εργατική τάξη δεν πήγε στον παράδεισο, οι ιδέες που συνδέθηκαν με την ανάπτυξη των εργατικών αγώνων κατέρρευσαν με το τείχος του Βερολίνου. Το όραμα της ευθύγραμμης πορείας προς την πρόοδο διαψεύστηκε και τα κεκτημένα ξεθεμελιώνονται . Το βιβλίο "Από τα σπλάχνα της Σερίφου"  με τις μαρτυρίες των τότε ανήλικων εργατών μας λέει πως η αντίδραση και η διεκδίκηση παραμένει τραγικά επίκαιρη». Τότε ήταν οι μεταλλωρύχοι το γρανάζι της ανάπτυξης  μέσα από τα σπλάχνα της γης, σήμερα δυστυχώς είναι οι εργαζόμενοι στην «μονοκαλλιέργεια»  της  εστίασης και του υπερτουρισμού που οδηγεί στην  απώλεια της ταυτότητας του νησιού, με το φως του ήλιου.

Διαβάστε ακόμη

Κραυγή απόγνωσης Έλληνα κτηνοτρόφου στο OPEN: «Ποια φέτα; Σε λίγο δε θα έχουμε γάλα ούτε για γιαούρτι»

Δύσκολες ώρες για τον πατέρα της Μέγκαν Μαρκλ - Ακρωτηριάστηκε το πόδι του και νοσηλεύεται στην εντατική

Κλήρωση Μουντιάλ 2026: Οι 12 όμιλοι για το μεγάλο ποδοσφαιρικό ραντεβού του καλοκαιριού

«Η Τουρκία εγκαταλείπει τα S-400 και ξεκινάει να προμηθεύεται F-35», λέει ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Άγκυρα