Άλωση της Πόλης: Ήταν οι Τούρκοι χειρότεροι κατακτητές από τους Δυτικούς; Οι Έλληνες ευημερούσαν επί Τουρκοκρατίας; – Στερεότυπα της Ιστορίας και αντικειμενική αλήθεια

Άλωση της Πόλης μια μέρα σαν σήμερα. Τελικώς, ήταν οι Τούρκοι χειρότεροι κατακτητές από τους Δυτικούς; Οι Έλληνες ευημερούσαν επί Τουρκοκρατίας; Τα στερεότυπα της Ιστορίας και αντικειμενική αλήθεια πόσο απέχουν μεταξύ τους;

«Εάλω η Πόλις»: Τρίτη 29 Μαΐου (μια μέρα σαν σήμερα δηλαδή), και εκείνη η σπαρακτική κραυγή αντήχησε στα πλακόστρωτα δρομάκια της Κωνσταντινούπολης σαν οιμωγή της Ιστορίας. Η Πόλη έπεσε και μαζί της τέλειωσε ιστορία 1000 και βάλε χρόνων και πλάι της γκρεμίστηκε ο πολιτισμός της ανατολής που η ελληνική παιδεία είχε αναγείρει. Τι όμως συνέβη μετά το 1453 και μέχρι τη χρονιά της Επανάστασης;

Στα ελληνικά ιστορικά βιβλία, οι Έλληνες υπό την τουρκική εξουσία περιγράφονται ως σκλάβοι- υπόδουλοι ή «εν δουλεία». Σύμφωνα με τα βιβλία αυτά, οι Έλληνες βρίσκονταν σε διαρκή πίεση να εγκαταλείψουν την ορθόδοξη χριστιανική πίστη τους και να εξισλαμιστούν, ενώ δεν τους επιτρεπόταν να χτίζουν εκκλησίες· για να κρατήσουν την ελληνική γλώσσα ζωντανή ήταν αναγκασμένοι να διδάσκουν τα παιδιά τους κρυφά. Ο θρύλος για το Κρυφό Σχολειό ανάθρεψε και παραπλάνησε γενιές μαθητών... Οποιαδήποτε διαμαρτυρία ή εξέγερση καταστέλλονταν ανελέητα.

Πολλοί ιστορικοί υποστηρίζουν πώς η Τουρκοκρατία απέκοψε την Ελλάδα από την καλλιτεχνική έκρηξη της Αναγέννησης και τις πνευματικές εξελίξεις του Διαφωτισμού. Επιπλέον, οι Τούρκοι στα 400 χρόνια της εξουσίας τους, ούτε μία βελτίωση στον τόπο πρόσφεραν και δεν άφησαν πίσω τους τίποτα το αξιόλογο. Τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας οι λαοί τους οποίους είχαν ή συνέχιζαν να έχουν υπό την εξουσία τους κατηγορούσαν τους Τούρκους για όλα τα δεινά των χωρών τους. Όπως έγραψε τον 16ο αιώνα ένας ταξιδιώτης στα Βαλκάνια: «Κάθε δυστυχία αποδίδεται στους Τούρκους, και ακούμε τόσο συχνά πώς είναι τύραννοι και καταπιεστές ώστε οι άνθρωποι γενικά πιστεύουν ότι όντως έτσι είναι». Ήταν έτσι, ή το πέρασμά τους από την ελληνική γη και των τεσσάρων αιώνων η κατοχή του ελλαδικού χώρου διόγκωσε το μένος κατά των Τούρκων; Η αλήθεια είναι- όπως φαίνεται- ανάμεσα σε όλα τα πιο πάνω...

Αιώνες στο σκοτάδι

Οι αιώνες της τουρκικής κυριαρχίας είναι πράγματι σκοτεινοί και σε μεγάλο βαθμό άγνωστοι. Η εικόνα αυτή που έχει αποτυπωθεί στο νου μας από την Ιστορία, ωστόσο, δεν απόλυτα ακριβής. Για παράδειγμα οι Έλληνες δεν αναγκάζονταν να ασπαστούν το Ισλάμ. Οι Έλληνες, όπως και άλλοι Χριστιανοί στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ασκούσαν τη θρησκεία τους απολύτως ελεύθερα- οι εξιλαμισμοί, όταν συνέβαιναν, γίνονταν για προσωπικά οφέλη. Η ανέγερση ναών, στην πραγματικότητα, επιτρεπόταν έπειτα από άδεια της τουρκική κυβέρνησης την οποία οι Αρχές συνήθως παραχωρούσαν αν ο νέος ναός βρισκόταν σε κυρίως χριστιανική περιοχή και δεν ήταν κοντά σε τζαμί. Έτσι μέχρι τον 18ο αιώνα, εντός της Κωνσταντινούπολης, υπήρχαν 40 ελληνικές εκκλησίες από τις οποίες μόνο οι τρεις είχαν χτιστεί πριν από την Άλωση της Πόλης. Εφόσον δε η απόλυτη ευθύνη για την εκπαίδευση των παιδιών των Ελλήνων ανήκε στην Εκκλησία δεν υπήρχε καμία ανάγκη, αυτή η εκπαίδευση, να γίνεται κρυφά. Τα Κρυφά Σχολειά είναι ένας μύθος, που διογκώθηκε (και) από τον ομότιτλο πίνακα του Νικολάου Γύζη και τυλίχτηκε με το σύννεφο του μύθου από το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη .

Οι Τούρκοι δεν ήταν οι μόνοι ξένοι κυρίαρχοι της Ελλάδας στη διάρκεια της λεγόμενης Τουρκοκρατίας. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα- 100 χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, οι Ενετοί κατείχαν την Κύπρο, οι Γενοβέζοι τη Χίο και οι Ιωαννίτες Ιππότες τη Ρόδο. Πέρασαν ακόμα περίπου 100 χρόνια μέχρι οι Τούρκοι να κατακτήσουν την Κρήτη από τους Ενετούς την οποία κατείχαν από την Δ’ Σταυροφορία και μετά. Οι Ενετοί επιδείκνυαν την ίδια ωμότητα με τους Τούρκους στην καταστολή επαναστατικών κινημάτων τα οποία εκδηλώνονταν- κυρίως- κατά την πρώτη περίοδο της Ενετοκρατίας· σύμφωνα με έναν υπολογισμό σημειώθηκαν 27 διαφορετικές εξεγέρσεις μέσα σε δυο αιώνες.

Αν και οι Ενετοί, ως Καθολικοί Χριστιανοί, ήταν γενικά πιο ανεκτικοί προς την Ελληνική Εκκλησία, επενέβαιναν πιο συχνά και περισσότερο στα εσωτερικά της από ό,τι οι Τούρκοι, παραγκωνίζοντας τους ορθόδοξους ιερείς. Η φορολογία των Ενετών, επίσης, ήταν βαριά όσο και τον Τούρκων και εξίσου μισητή. Πολλοί Κρητικοί υποστήριζαν τους Τούρκους προτιμώντας τους από τους Ενετούς. Θα περίμενε λοιπόν κάποιος να είναι (και) η Ενετοκρατία εξίσου απεχθής με την Τουρκοκρατία, αλλά δεν είναι. Ξεχάστηκε ίσως, ή οι πολιτικοί ταγοί θέλουν να μαθαίνουν και κατά προέκταση να θυμούνται οι πολίτες ό,τι συμφέρει τις πολιτικές κατευθύνσειςτους (ανήκομεν εις την Δύση...);

Σεβασμός στον Ιερό Βράχο της Ακρόπολης

Επίσης να θυμίσουμε ότι οι Τούρκοι δεν πείραξαν ούτε κομμάτι μαρμάρου από τον Ιερό βράχο της Ακρόπολης· τον χώρο τον είχαν μετατρέψει σε φρούριο, αλλά τον σεβάστηκαν (εκών άκων δεν έχει σημασία).
Ο ίδιος ο Μωάμεθ Β’ ο Πορθητής το 1458 επισκέφθηκε και με δέος πάτησε στον Ιερό Βράχο. Αντίθετα ο Ενετός Δόγης Φραγκίσκος Μοροζίνης (Francesco Morosini), δεν δίστασε να δώσει στην Ακρόπολη τη σημερινή ερειπιώδη μορφή της ανατινάζοντας την με τα κανόνια του! Επί Φραγκοκρατίας ο χώρος γύρω από τον Παρθενώνα μετατράπηκε σε τόπος ενδιαίτησης του πρώτου φράγκου άρχοντα των Αθηνών, του Όθωνα ντε λα Ρος, ενώ η Ακρόπολη έγινε η έδρα της φραγκικής βαρωνίας...

Με την κατάκτηση της Ακρόπολης από τους Οθωμανούς, ο βυζαντινός ναός στο εσωτερικό του Παρθενώνα, ο οποίος υπό τους Φλωρεντινούς λειτουργούσε ως καθολικός, μεταστράφηκε σε ισλαμικό τέμενος, στο όνομα του Σουλτάνου. Τον θαυμασμό του Μωάμεθ Β’ για την Ακρόπολη αναφέρουν και οι ιστορικοί Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και Κριτόβουλος. Επίσης ένας άλλος Δυτικός, εκπρόσωπος της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, ο Τόμας Μπρους, 7ος Κόμης του Έλγιν, ήταν εκείνος που άρπαξε γλυπτά του Παρθενώνα και οι συμπατριώτες του τον τίμησαν για την θεάρεστη πράξη του…

Η Elizabeth Fowden, ερευνήτρια, του Πανεπιστημίου του Cambridge έχει πει: «Οι Οθωμανοί σεβάστηκαν τον Παρθενώνα και τον χρησιμοποίησαν για τον αρχικό θρησκευτικό του σκοπό. Η ενετική καταστροφή στην Ακρόπολη διέκοψε αυτή τη συσσωρευμένη θρησκευτική παράδοση. Η ζημιά ήταν τόσο δραματική που άργησαν οι Οθωμανοί περισσότερο από μια γενιά να κατασκευάσουν ένα δεύτερο τζαμί του Παρθενώνα μέσα στο κατεστραμμένο κέλυφος».

Άλλο σκλάβος, άλλο υποτελής

Οι Έλληνες, υπό την εξουσία των Τούρκων, δεν ήταν σκλάβοι με την κυριολεκτική έννοια. Ουδείς Έλλην ήταν περιουσία των Τούρκων, που θα μπορούσε να τον πουλάει και να τον αγοράζει, όπως στον Αμερικανικό Νότο. Η λέξη «σκλαβιά» έχει μεταφορική σημασία που καταδεικνύει τον περιορισμό της ελευθερίας.
Σχεδόν για ολόκληρο τον Ελληνισμό η πτώση της Κωνσταντινούπολης ήταν μια καταστροφή ανεπανόρθωτη. Το αβέβαιο μέλλον τρόμαζε. Κι όμως, οι λεηλασίες, οι βιασμοί και οι ωμότητες των αλλόθρησκων εισβολέων κράτησαν λιγότερο από ό,τι των Δυτικών ομόθρησκων που είχαν «πατήσει» την Πόλη 250 χρόνια πριν! Και ας μην αναφερθούμε στις θηριωδίες των τελευταίων εισβολέων στην Ελλάδα, των Ναζί, των Ιταλών Φασιστών, των Βουλγάρων… Εκεί και ο διάβολος δακρύζει…

Και για να μην παρερμηνευτούμε, οι κατακτητές του Μωάμεθ δεν κινήθηκαν από φιλευσπλαχνία ή από συμπάθεια για τους υποτελείς τους· οι διδαχές του Ισλάμ τούς το επέβαλαν και η μουσουλμανική παράδοση που είχε να κάνει με τη συμπεριφορά των μωαμεθανών προς τους κατακτημένους Χριστιανούς. Και, τέλος, ο Μωάμεθ εκτιμούσε προσωπικά τους Έλληνες και την Ιστορία τους, ενώ σεβόταν την θρησκεία τους! Δεν είναι τυχαίο ότι ο Μωάμεθ- μεγαλωμένος από τη θετή μητέρα του, τη Μάρα, χήρα του πατέρα του, κόρη Χριστιανών- συνεργάστηκε ανέφελα με τον πρώτο Πατριάρχη μετά την Άλωση, Γεώργιο Σχολάριο-Γεννάδιο και με τους επόμενους που τον διαδέχτηκαν στον πατριαρχικό θρόνο, μέχρι τον θάνατό του το 1481.

Μην λησμονούμε: 100 χρόνια μετά την Άλωση, στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν 67 εκκλησίες και ακόμα 10 στον Γαλατά μέσα στις οποίες οι Χριστιανοί «υμνούσαν, διάβαζαν, και προσεύχονταν δίχως να ενοχλούνται από τους Τούρκους», όπως γράφει ο γερμανός ιερωμένος και περιηγητής Στέφανος Γκέρλαχ.
Και όπως έχει επίσης γραφτεί: η Ορθοδοξία, παραδόξως, απειλούνταν περισσότερο από τους Καθολικούς (Ενετούς κλπ) παρά από τους Μουσουλμάνους! Οι Ενετοί σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου έκαναν επιθετικούς προσηλυτισμούς- όπως σε νησιά των Κυκλάδων- ενώ οι Κρήτες καλωσόρισαν τους Τούρκους όταν αντικατέστησαν την ενετική κυριαρχία, για τον λόγο ότι οι Οθωμανοί προσέφεραν μεγαλύτερη θρησκευτική ελευθερία. Άλλωστε, μην λησμονούμε ότι, ο αστικός μύθος λέει πως ο Μέγας Δούκας Λουκάς Νοταράς και ενώ η Κωνσταντινούπολη ψυχομαχούσε, είχε εκστομίσει το θρυλικό: «Κρειτότερον εστίν ειδέναι εν μέση
τη πόλει Φακιόλιον Βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν».

Αποτελεσματική κεντρική διοίκηση

Κι έτσι συνωπτικά να αναφέρουμε: Η πρώτη περίοδος της οθωμανικής κυριαρχίας και περίπου μέχρι το 1600, έχει χαρακτηριστεί ως «χρυσή εποχή» για τους κατοικούντες τον ελλαδικό χώρο και τους άλλους λαούς των Βαλκανίων υπό τους νέους επικυρίαρχους. Γιατί; Το χάος της τελευταίας περιόδου εξουσίας των Φράγκων ή των Βυζαντινών έδωσε τη θέση του σε αποτελεσματική κεντρική διοίκηση, ενώ οι εισφορές και οι φόροι δεν ήταν επαχθέστεροι από πριν και οι αγρότες είχαν πλέον νομικά δικαιώματα αντί να είναι αντικείμενο αυθαιρέτων αποφάσεων των γαιοκτημόνων, όπως πριν…
Το οθωμανικό σύστημα διακυβέρνησης των αγροτών υπηκόων- κυρίως- βασιζόταν στην απόλυτη αρχή ότι η γη ανήκε αποκλειστικά στον Σουλτάνο. Ο αγρότης δεν ήταν δουλοπάροικος, τα δικαιώματά του ήταν νομοθετημένα και δεν εξαρτιόταν από τις διαθέσεις του εκάστοτε γαιοκτήμονα όπως επί κυριαρχίας των Δυτικών.

«Γιατί λοιπόν οι Έλληνες επαναστάτησαν;», θα ρωτήσει κάποιος. Ο Ντέιβιντ Μπρέβερ στο βιβλίο του «Ελλάδα 1453-1821 - Οι άγνωστοι αιώνες» (εκδόσεις Πατάκη) επισημαίνει: «…Πολλά άλλαξαν από το 1806 μέχρι το 1821. Μια αλλαγή ήταν η αυξανόμενη οικονομική πίεση στον ελληνικό πληθυσμό και η επακόλουθη δυσαρέσκεια. Αν και ο επίσημος κεφαλικός φόρος παρέμενε σχεδόν ίδιος, οι φοροεισπράκτορες που είχαν εξαγοράσει το δικαίωμα συλλογής φόρων αύξαναν αυθαίρετα τα καταβλητέα ποσά· Για παράδειγμα, στην Αρκαδία ο φόρος είχε αυξηθεί πάνω από 25% και άλλου έφτανε σχεδόν το 50%. Υπήρχαν και άλλες αδικίες: ο κεφαλικός φόρος για μια περιοχή βασιζόταν στο πληθυσμό και τα δημογραφικά αρχεία δεν ήταν ενημερωμένα, έτσι για παράδειγμα στον Μυστρά μόνο 3000 κάτοικοι ήταν αναγκασμένοι να πληρώνουν ένα ποσό βασισμένο σε πληθυσμό 8.500 κατοίκων! Εκτός από τις παράνομες αυξήσεις στους φόρους, υπήρχαν και οι παράνομες και αυθαίρετες απαιτήσεις των ανώτερων τούρκων αξιωματούχων.

Κοτσαμπάσηδες πασάδες κυβερνούσανε τη χώρα... καλή ώρα

»“Οι βεζίρηδες και οι πασάδες ήταν εκείνοι που έκαναν την κατεργαριά”, έγραφε ο Ουίλιαμ Μπιλντ, ο Αμερικανός που επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1806. “Καταφθάνουν πεινασμένοι από την Κωνσταντινούπολη και πλουτίζουν κλέβοντας τους ανθρώπους που βρίσκονται στο έλεός τους και που τα παράπονα τους δεν έφταναν ποτέ στην Υψηλή Πύλη· επιβάλουν ανεξέλεγκτα φόρους”. Ο πλέον διαβόητος από τους σφετεριστές της εξουσίας ήταν ο Αλή Πασάς των Ιωαννίνων. Όλες εκείνες οι οικονομικές πιέσεις προς τους Έλληνες οφείλονταν κυρίως στην επιδεινούμενη οθωμανική οικονομία. Από το 1750 η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε εμπλακεί σε μια σειρά εξοντωτικών και δαπανηρών πολέμων. Τα έσοδα του οθωμανικού κράτους ήταν πολύ μικρότερα από εκείνα άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων».
Και επειδή το «χρήμα» είναι η απάντηση, όποια και αν είναι η ερώτηση, εμφυτεύτηκε- σε κάποια κρίσιμη στιγμή- στη σκέψη των (πολλών) κατοίκων του ελλαδικού χώρου η εθνική συνείδηση και εγένετο Επανάστασις…

Η άλλη όψη της πραγματικότητας

Σφαγές (ασφαλώς και) διαπράχθηκαν από τους κατακτητές Τούρκους, αλλά σε μικρότερο βαθμό από ό,τι από Δυτικούς και αυτές εντοπίζονται κυρίως μετά το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης ή όταν ξεσπούσε κάποια εξέγερση. Μετά τα Ορλωφικά σφαγιάστηκαν πάνω από 20.000 άνθρωποι στην Πελοπόννησο, από αλβανούς συμμορίτες κυρίως. Η Σφαγή της Πρέβεζας χρεώνεται αποκλειστικά στο μένος του θηριώδους Αλή Πασά για τους κατοίκους της περιοχής. Και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης οι σφαγές φέρουν τη σφραγίδα και Οθωμανών αλλά και Επαναστατών. Επίσης ο τρόπος εξόντωσης ανθρώπων είχε και έχει να κάνει πάντα με τις εποχές και τις συνήθειες κάθε λαού: οι αρχαίοι Έλληνες έχτιζαν τους θανατοποινίτες και τους άφηναν να πεθάνουν από την πείνα και τη δίψα ή τους λιθοβολούσαν ή τους έριχναν από βράχους· οι Ρωμαίοι τους σταύρωναν. Οι Χριστιανοί του Μεσαίωνα έκαιγαν τους αιρετικούς, οι Γάλλοι εφηύραν την λαιμητόμο και οι σημερινοί Κοσμοκράτορες καίνε στην ηλεκτρική καρέκλα τους καταδικασμένους σε θάνατο. Ας μην εντυπωσιαζόμαστε με τους ανασκολοπισμούς των Τούρκων· ήταν εθιμικός τρόπος της εποχής για να θανατώσουν τους εχθρούς τους.

Και ας μην φθάσουμε ως την Μικρασιατική Καταστροφή· τότε συνέβησαν πολλά, ακραία και απεχθή και η Ιστορία έχει βγάλει την ετυμηγορία της. Όμως…

Κάτι σαν επίλογος...

Γεννήθηκα από γονείς που γεννήθηκαν από πρόσφυγες Μικρασιάτες. Μεγάλωσα διατρεφόμενος με γεύματα μίσους και δείπνα οργής· ξυπνούσα έχοντας στο νου εφιάλτες από αιμοδιψείς Τούρκους που ‘σφαζαν και ανασκολόπιζαν… Και η Ιστορία στο ίδιο τραπέζι... Κάποια στιγμή, έστω στο δειλινό του βίου, καταλαβαίνεις ότι κάποια γεγονότα ντύνονται το φανταχτερό μανδύα της υπερβολής. Ο ιταλός ιστορικός, συγγραφέας, σοσιαλιστής και αντιφασίστας πολιτικός Γκαετάνο Σαλβεμίνι, μας καλεί να δούμε το παρελθόν διαφορετικά από ό,τι μας έχουν διδάξει να το βλέπουμε: «Η αμεροληψία είναι όνειρο- λέει- η τιμιότητα καθήκον». Όμως η συμβουλή του Γιώργου Σεφέρη, του σμυρνιού διπλωμάτη και νομπελίστα ποιητή, έχει μεγαλύτερο ειδικό βάρος και σχετική πυκνότητα για το θέμα: «Οι Έλληνες λένε πως οι Τούρκοι έκαψαν τη Σμύρνη· οι Τούρκοι λένε πως την έκαψαν οι Έλληνες· ποιος μπορεί να γνωρίζει την αλήθεια πια; Το κακό έγινε· σημασία έχει ποιος θα διορθώσει το κακό»… Η μελέτη των πηγών της Ιστορίας, μήπως; Ή είναι αργά πια για να διορθωθεί ένα τόσο μεγάλο κακό; Και σίγουρα το «κακό» δεν διορθώνεται με ιστορικά συγγράματα, που απευθύνονται σε μαθητές και χαρακτηρίζουν «συνωστισμό» το μακελειό στο λιμλανι της Σμύρης το 1922· αντίθετα το θεριεύουν!

Υ.Γ.: Προς αποφυγή παρανοήσεων και προκλήσεως σχολίων αρίφνητων-οργίλων Haters. Δεν είμαστε ιστορικοί ούτε διεκδικούμε δάφνες ερευνητών· ερασιτέχνες μελετητές της Ιστορίας, μπορεί να μας αποκαλέσει κάποιος καλοπροαίρετος και με αυτή την ιδιότητα παραθέτουμε το πόνημά μας, που βασίζεται (πάντα) σε ιστορικές πηγές τις οποίες δεν καταγράφουμε για λόγους οικονομίας χώρου. Ουδέν από τα παραπάνω είναι αυθαίρετα συμπεράσματα ή ανακριβή στοιχεία.