«Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», αλλά για πόσο ακόμα; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να καταστήσει τη σκέψη περιττή;

Σε ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικά έργα, που σηματοδότησε την απαρχή της σύγχρονης φιλοσοφίας, του κοσμικού ουμανισμού και της μετάβασης από τη θεϊκή στην ανθρώπινη αυθεντία, ο Γάλλος φιλόσοφος και μαθηματικός Ρενέ Ντεκάρτ (1596–1650) κατέληξε στο περίφημο: «Cogito, ergo sum» – «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω».

Λίγους αιώνες αργότερα, στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης, η οποία μπορεί να παράγει μηνύματα, ταξιδιωτικά σχέδια, μαθηματικά θεωρήματα, επιχειρηματικές στρατηγικές και κώδικα λογισμικού κατά παραγγελία –σε επίπεδο συχνά ισάξιο του ανθρώπινου– ίσως ήρθε η στιγμή να αναθεωρήσουμε το δόγμα του Καρτέσιου: «Μπορεί να μην σκέφτομαι, αλλά εξακολουθώ να υπάρχω».

Πράγματι, όσο πιο «έξυπνη» γίνεται η τεχνολογία τόσο λιγότερο απαιτείται από εμάς να σκεφτόμαστε. Πέραν του βαρετού, συμβατικού τρόπου σκέψης κατά τον οποίο τσεκάρουμε «κουτάκια» στο μυαλό μας ή απομνημονεύουμε γεγονότα, υπάρχει κι ένας άλλος, ουσιαστικότερος, δημιουργικός και απαιτητικός τρόπος να σκεφτόμαστε, που κάποτε μεγαλούργησε τόσο ώστε κατασκευάσει μηχανές που θα μάς απαλλάξουν από την ανάγκη να σκεφτόμαστε. Κάτι που, τελικά, μπορεί να μην αποδειχθεί και τόσο έξυπνο.

Η σκέψη ως προαιρετική δραστηριότητα

Μεγάλο μέρος του εργατικού δυναμικού, ειδικά οι εργαζόμενοι που κατά το παρελθόν πληρώνονταν για να παράξουν μέσω της σκέψης τους, περνούν πια τη μέρα τους αναθέτοντας αυτή ακριβώς τη λειτουργία στην τεχνητή νοημοσύνη. Θεωρητικά, πρόκειται για μια νίκη του ανθρώπου μέσω της ενίσχυσης των «εργαλείων» του. Πρακτικά όμως, είναι εξωτερική ανάθεση της σκέψης. Η οποία και δημιουργεί ένα άβολο ερώτημα: Αν δεν χρειάζεται πια να σκεφτόμαστε για να δουλέψουμε, να επικοινωνήσουμε ή να επιτελέσουμε «γνωστική εργασία», ποια αξία προσφέρουμε; Και, τελικά, μπορεί να ξεχάσουμε πώς να σκεφτόμαστε;

Ήδη γνωρίζουμε ότι δεν είμαστε ιδιαίτερα καλοί στη λογική. Οι νομπελίστες Ντάνιελ Κάνεμαν και Άμος Τβέρσκι απέδειξαν ότι λειτουργούμε κυρίως με ευρετικές – γρήγορες, αυτόματες, συχνά εσφαλμένες κρίσεις. Αυτές αποτελούν το, τρόπο λειτουργίας, που ονόμασαν «Σύστημα 1». Είμαστε ενστικτώδεις, ασυνείδητοι, οκνηροί από τη φύση μας. Σπανίως επιστρατεύουμε το «Σύστημα 2» - την αργή, κοπιαστική, λογική σκέψη. Η σκέψη κοστίζει μεταβολικά. Ο εγκέφαλος καταναλώνει το 20% της ενέργειάς μας, και όπως όλα τα ζώα, προσπαθούμε να την εξοικονομήσουμε. Όπως σημειώνει η νευροεπιστήμονας Λίζα Φέλντμαν Μπάρετ, «ο εγκέφαλος δεν είναι φτιαγμένος για να σκέφτεται» αλλά για να κάνει γρήγορες, «ανέξοδες» προβλέψεις. Τι συμβαίνει λοιπόν όταν, μέσω του λογικού και εξαιρετικού μας «Συστήματος 2», φτιάχνουμε μια μηχανή που μας απαλλάσσει από την ανάγκη να σκεφτόμαστε; Τι γίνεται όταν η τεχνολογία είναι σχεδιασμένη, όχι απλώς για να σκέφτεται καλύτερα από εμάς, αλλά αντί για εμάς; Είναι σαν να κατασκευάζεις έναν διάδρομο γυμναστικής τόσο εξελιγμένο που δεν χρειάζεται ποτέ να ξαναπερπατήσεις. Ή να προσλαμβάνεις έναν κασκαντέρ να ζει τη ζωή σου για εσένα, μέχρι που μια μέρα μπορεί να κάνει τα πάντα που κάνεις κι εσύ, ενώ κανείς δεν παρατηρεί ότι έχεις αποχωρήσει από το σκηνικό.

Ένας παραλληλισμός από την ιστορία της σωματικής εξέλιξης του ανθρώπου μπορεί να περιγράψει την εικόνα καλύτερα. Οι πρόγονοί μας δεν χρειάζονταν γυμναστές ή δίαιτες. Η ζωή τους ήταν γυμναστική. Η τροφή σπάνια. Η κίνηση, επιβίωση. Το σώμα (μέσα σε αυτό και ο εγκέφαλος) που διαθέτουμε σήμερα, είναι φτιαγμένο έτσι ώστε να αποθηκεύει ενέργεια, να αποφεύγει τον κόπο και να επαναλαμβάνει συνήθειες. Το λειτουργικό μας σύστημα είναι φτιαγμένο για πεινασμένους ανθρώπους που κυνηγούν μαμούθ, όχι για ψηφιακούς νομάδες που επεξεργάζονται slides στο PowerPoint. Κι όμως, σήμερα στον δυτικό κόσμο, περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν από συμπτώματα που σχετίζονται με την υπερφαγία, παρά με την πείνα. Γι’ αυτό εφευρίσκουμε φάρμακα όπως το Ozempic για να μας κόψουν την όρεξη και κάνουμε Pilates για να μιμηθούμε κινήσεις που δεν χρειαζόμαστε πια.

Με παρόμοιο τρόπο, η ΑΙ τεχνολογία απειλεί το μυαλό μας. Θα μπορούσε να παραλληλιστεί με το διανοητικό αντίστοιχο του fast food: άμεσο, ελκυστικό, χωρίς κόπο και σχεδιασμένο για μαζική κατανάλωση. Εργαλεία όπως το ChatGPT είναι ο «φούρνος μικροκυμάτων» των ιδεών: εύκολες, γρήγορες και επικίνδυνα ικανοποιητικές, ακόμα κι όταν τους λείπει το βάθος. Όμως, με τον ίδιο τρόπο που κανείς δεν υπερηφανεύεται στους καλεσμένους του ότι το λαζάνια που τους σερβίρει ψήθηκαν σε δύο λεπτά, έτσι και κανένας εργαζόμενος δε θα έπρεπε να στείλει στον προϊστάμενό του ένα ένα στρατηγικό σχέδιο που φτιάχτηκε σε δύο λεπτά από την τεχνητή νοημοσύνη.

Κανείς μας, λοιπόν, δε θα έπρεπε να εκπλαγεί εάν, στο μέλλον, εμφανιστούν «κατασκηνώσεις σκέψης» – πνευματικά τμήματα «Pilates» για νωθρά μυαλά. Αν η καθημερινότητά μας δεν απαιτεί πια σκέψη, τότε η σκέψη θα γίνει προαιρετική δραστηριότητα. Όπως το σκάκι. Ή η ποίηση. Πρόσφατη μελέτη για το παράδοξο παραγωγικότητας με τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης δείχνει πως, όσο περισσότερο χρησιμοποιούμε την τεχνολογία, τόσο πιο παραγωγικοί γινόμαστε- επίσης, όμως, τόσο πιο πολύ κινδυνεύουμε να αυτοματοποιήσουμε την ίδια μας την αναγκαιότητα. Δεν είναι θέμα ενίσχυσης έναντι της αυτοματοποίησης. Είναι φάσμα: η υπερβολική ενίσχυση οδηγεί σε πλήρη αυτοματοποίηση. Ο βοηθός γίνεται πράκτορας, ο πράκτορας γίνεται πρωταγωνιστής, κι ο άνθρωπος μένει παρατηρητής.

Ασφαλώς, ο βασικός λόγος χρήσης της ΑΙ τεχνολογίας είναι πως, τελικά, όλοι τη χρησιμοποιούν. Αν δεν το κάνεις, μένεις πίσω. Όσο το κάνεις, όμως, δημιουργείς μία εξάρτηση που διαβρώνει τις ανθρώπινες ικανότητες προσαρμογής. Έχετε περάσει ποτέ ολόκληρη μέρα χωρίς smartphone; Πώς το διαχειριστήκατε; Το GPS έχει φθείρει τη χωρική μας μνήμη. Οι αριθμομηχανές τις μαθηματικές μας δεξιότητες. Το Wi-Fi έκανε τη γνώση πανταχού παρούσα και την προσπάθεια περιττή. Η τεχνητή νοημοσύνη θα κάνει το ίδιο με τη σκέψη και τη λογική.

Είμαστε Καταδικασμένοι;

Καμία εφεύρεση στην ιστορία δεν σχεδιάστηκε για να μας κάνει να δουλεύουμε πιο σκληρά. Ούτε ο τροχός, ούτε η φωτιά, ούτε ο φούρνος μικροκυμάτων. Η τεχνολογία υπάρχει για να διευκολύνει τη ζωή μας – όχι για να  βελτιώνει εμάς. Η αυτοβελτίωση είναι δική μας δουλειά. Συνεπώς, όταν εφευρίσκουμε κάτι που μας καθιστά νοητικά αδρανείς, είναι δική μας ευθύνη να αντισταθούμε στον πειρασμό.

Και κάπως έτσι βρισκόμαστε ξανά, μπροστά σε ένα φιλοσοφικό παράδοξο: η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εξηγήσει τα πάντα, χωρίς να καταλαβαίνει τίποτα. Μπορεί να συνοψίσει τον Φουκώ ή τον Φρόιντ χωρίς να έχει νιώσει ποτέ πόνο ή καταπίεση. Μπορεί να γράψει ερωτικά γράμματα χωρίς αγάπη, και κώδικα χωρίς να έχει ποτέ βαρεθεί.

Αν δεν θέλουμε να καταλήξουμε γνωστικά ξεπερασμένοι, σε έναν κόσμο που επιβραβεύει τη νωθρότητα και την εξάρτηση, πρέπει να αντιμετωπίσουμε τη σκέψη ως πειθαρχία. Όχι ως υποχρέωση, αλλά ως επιλογή. Όχι ως εργαλείο, αλλά ως πράξη αντίστασης. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν θα σκοτώσει τη σκέψη. Αλλά ίσως μας πείσει να σταματήσουμε να τη χρησιμοποιούμε. Κι αυτό θα ήταν πολύ χειρότερο. Γιατί ενώ οι μηχανές μπορούν να μιμηθούν τη νοημοσύνη, μόνο οι άνθρωποι μπορούν να επιλέξουν την περιέργεια. Μόνο εμείς μπορούμε να καλλιεργήσουμε την κατανόηση. Και μόνο εμείς μπορούμε να αποφασίσουμε ότι, σε μια εποχή άσκοπης αποτελεσματικότητας, το να σκεφτόμαστε αξίζει ακόμα τον κόπο – όσο αργό, δύσκολο ή χαοτικό κι αν είναι. Άλλωστε, το «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» δεν ήταν ποτέ εργαλείο παραγωγικότητας. Ήταν μια υπενθύμιση: η ανθρωπινότητά μας ξεκινά από τον νου – ακόμα κι αν δεν τελειώνει εκεί.

Διαβάστε ακόμη

Σύλληψη Ελληνοκυπρίων στα Κατεχόμενα για «κατασκοπεία»

Καρκινοπαθής περιμένει το φάρμακό της 10 μέρες: «Μου είπαν να πάω στην Αθήνα να το πάρω»

Η σκιά του 1974 θεριεύει: Σταθερή η Άγκυρα στο δόγμα της διχοτόμησης, κάνοντας νέα... απόβαση στη μνήμη

Διπλή ιστορική πρόκριση για την Ελλάδα: Στην τετράδα του Παγκοσμίου Πρωταθλήματος άνδρες και γυναίκες