Μνημείο Άγνωστου Στρατιώτη: η άγνωστη ιστορία - Άγνωστος καλλιτέχνης, σκάνδαλο ανάθεσης, λούστρος το μοντέλο, προκλητικό κόστος. Ποιος ήταν ο Φωκίων Ρωκ

Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη μπροστά από τη Βουλή των Ελλήνων. Ως εδώ καλά. Ο χρόνος γυρίζει πίσω και μέσα από τη σκόνη του εμφανίζεται ένας ξεχασμένος καλλιτέχνης, το σκάνδαλο της ανάθεσης από την Κυβέρνση, το ιλιγγιώδες ποσό που δαπανήθηκε και το αμφίβολου πατρός γλυπτό…

Το όνομά του ήταν Φωκίων Ρωκ και ουδείς σήμερα τον θυμάται εκτός ολίγων… Ο Ρωκ ήταν ο γλύπτης που (όπως επισήμως λέγεται) φιλοτέχνησε το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη και όχι μόνο· δικά του είναι η προτομή του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη που βρίσκεται στον Εθνικό Κήπο, η προτομή του Γεωργίου Καραϊσκάκη που τη συναντούν οι διαβάτες στη Λεωφόρο των Ηρώων στο Πεδίον του Άρεως. Επίσης έχει φιλοτεχνήσει την προτομή του Σατοβριάνδου που βρίσκεται στη Λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας, το άγαλμα του Χατζημιχάλη Νταλιάνη που βρίσκεται στο Φραγκοκάστελο Χανίων και άλλα…

Ο ρομαντικός καλλιτέχνης

Ο Φωκίων ήταν απόγονος του Γάλλου Pierre-Nicolas Roque, που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όταν ξέσπασε η Γαλλική Επανάσταση το 1789. Ο παππούς του Φωκίωνα, επίσης Φωκίων Ρωκ, διετέλεσε υπουργικός πάρεδρος στη Γραμματεία επί του Βασιλικού Οίκου και των Εξωτερικών, ενώ ο προπάππος του ήταν πρόξενος της Γαλλίας στην Ελλάδα.

Ο Φωκίων Ρωκ γεννήθηκε το 1891 στο Αργοστόλι και πέθανε στην Αθήνα το 1945. Πατέρας του Φωκίωνα ήταν ο Ιωάννης Ρωκ, αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού και μητέρα του η, βρετανικής καταγωγής, Λυδία Γουέδλι που απεβίωσε στη γέννα του Φωκίωνα· ο πατέρας του έφυγε στο Παρίσι και το 1908 πέθανε στη Βαρκελώνη. Ο Φωκίων, μεγάλωσε πλάι στον θείο του, αδελφό του πατέρα του, Νικόλαο· σπούδασε στο Σχολείο των Τεχνών στην Αθήνα κοντά στον καθηγητή της γλυπτικής Θωμά Θωμόπουλο (σημειώστε αυτό το ονοματεπώνυμο) από όπου αποφοίτησε το 1925 και παρακολούθησε μαθήματα στην Academie Julian και στην Ecole nationale superieure des beaux-arts στο Παρίσι· το 1930 επέστρεψε στην Αθήνα, όπου διορίστηκε έφορος της Συλλογής Γλυπτικής της Σχολής Καλών Τεχνών, όπου δίδαξε Πλαστική· νυμφεύθηκε δύο φορές: την πρώτη με τη Νίνα Παπαζαφειροπούλου, ιδρύτρια της γκαλερί Studio στην πλατεία Καρύτση, και τη δεύτερη με τη Σοφία Μελά, κόρη του αντιστρατήγου Βασιλείου Μελά, αδελφού του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά, με την οποία απέκτησαν έναν γιο, τον Νικόλαο Ρωκ-Μελά.

Στα χέρια του ξεψύχησε ο Λορέντζος Μαβίλης

Ο Φωκίων Ρωκ έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, μέλος του Σώματος των Ερυθροχιτώνων και μάλιστα- όπως θρυλείται- ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης ξεψύχησε στην αγκαλιά του τραυματισμένος θανάσιμα στην παρειά κατά τη Μάχη του Δρίσκου.
Ο Ρωκ, κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο συμμετείχε ως πολεμικός ανταποκριτής στο μέτωπο· επέστρεψε από την εμπόλεμη ζώνη με την εισβολή των Γερμανών. Ο Ρωκ ήταν βενιζελικός, αντικομουνιστής και αντιναζιστής. Το 1919, ο Ρωκ είχε ανοίξει εργαστήριο από κοινού με τους ζωγράφους Περικλή Βυζάντιο και Παύλο Καλλιγά στους Αέρηδες στην Πλάκα. Το εργαστήριο εκείνο λειτούργησε και ως καλλιτεχνικό στέκι, όπου σύχναζαν ποιητές όπως ο Μιλτιάδης Μαλακάσης, ο Κώστας Ουράνης.

Τον «σκότωσε» η πείνα

Κατά την περίοδο της Κατοχής επηρεάστηκε σοβαρά η οικογένεια του καλλιτέχνη. Η σύζυγος με τον γιό του είχαν φύγει στην Αίγινα όπου διέμεναν με τους γονείς της Σοφίας. Ο γλύπτης είχε σοβαρά προβλήματα υγείας και κυρίως σίτισης όπως και το μεγαλύτερο μέρος το πληθυσμού της Αθήνας· εισήχθη στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» τον Σεπτέμβριο του 1944, ένα μήνα πριν από την απελευθέρωση της Αθήνας, όπου διαπιστώθηκε όγκος στην κοιλιακή χώρα· νοσηλεύτηκε μέχρι τις 3 Μαρτίου του 1945 όταν και κατέληξε.

Ο... πολύ Άγνωστος Στρατιώτης

Το σημαντικότερο και πιο δημοφιλές έργο του Φωκίωνα Ρωκ είναι το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα, μπροστά από το κτήριο της Βουλής. Για την εποχή του ήταν έργο μεγάλου βεληνεκούς και πραγματοποιήθηκε σε εποχή που η χώρα αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες. Το μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη ήταν ιδιάζουσα περίπτωση που έχει απασχολήσει κατά καιρούς τον καλλιτεχνικό κόσμο και τον Τύπο της εποχής. Τα ερωτήματα σχετικά με το μνημείο αφορούσαν τον τρόπο διεξαγωγής του δημόσιου διαγωνισμού ακόμα τα συμφέροντα των εμπλεκομένων, αλλά και την πατρότητα του έργου. Από το 1926 η κυβέρνηση της δικτατορίας Παγκάλου είχε αποφασίσει την εκτέλεση του έργου. Ακόμα και μέχρι το 1929 οι γνώμες διχάζονταν για τη θέση ανέγερσης του μνημείου. Η λύση δόθηκε με παρέμβαση του Γεωργίου Παπανδρέου, υπουργού Παιδείας και στις 17 Δεκεμβρίου του 1930 ανετέθη το έργο. Σε όλη τη διάρκεια της κατασκευής και μέχρι την αποπεράτωση του μνημείου ο Τύπος της εποχής αντιδρούσε τόσο με το ανάγλυφο όσο και με το γλύπτη. Τα περισσότερα άρθρα ασκούσαν δυσμενή κριτική για το μνημείο· οι εφημερίδες που το πολέμησαν ήταν τα «Αθηναϊκά Νέα» και η «Πρωία». Διαβάστε τίτλο από την εφημερίδα του Δημήτριου Λαμπράκη: «Ο Άγνωστος στρατιώτης. Η εξαπατήσις. Ποιος είναι ο γλύπτης;» Και η «Πρωία» με τίτλο: «Η κωμωδία της ζωής. Ο Άγνωστος στρατιώτης», ασκούσε κριτική για το έργο μέσω βετεράνου στρατιωτικού, που δίχως να κρίνει την καλλιτεχνική αξία, σχολίαζε το γεγονός της αναπαράστασης του άγνωστου στρατιώτη, ως αρχαίου και όχι ως σύγχρονου πολεμιστή.

Κριτική και σκάνδαλα

Όπως αντιλαμβανόμαστε, το φαινόμενο της ανάλυσης γεγονότων από «πάνελ» διασήμων ασήμων και ειδικών ασχέτων δεν είναι σημερινό. Στις μέρες μας την διεξοδική κριτική-κουτσομπολιό ασκούν οι τηλε-αδαείς· τότε τον ρόλο είχαν οι εφημερίδες.
Μέχρι και «καλλιτεχνικό τερατούργημα» είχε χαρακτηριστεί (από την «Εστία») το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη… Και τα «Αθηναϊκά Νέα» έσερναν τον χορό των κακόπιστων δημοσιευμάτων: «…το οδυνηρόν εκείνο κύρτωμα του θώρακος με το επ' αυτού απόστημα που εμφανίζει η ασπίς κακοτοποθετηθείσα, να κατορθωθή δε η τριπλή επ’ αυτής οριζόντιου επαφή λόφου περικεφαλαίας χειρός και πτερνών, και τεχνουργηθή το αντιπαθητικώτερον σχήμα με την ανιαρωτέραν μονοτονίαν δι’ ανθρώπινην αίσθησιν […] ακαλαίσθητα γράμματα και χάλκινες ασπίδες απροσάρμοστες τελείως προς το αρχιτεκτονικόν σύνολον…»! Ο Σπύρος Μελάς, αλλά και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου ξιφούλκησαν με τις πένες τους κατά του μνημείου… Ο Ρωκ είχε θορυβηθεί και απογοητευτεί από τις δυσμενείς κριτικές. Και εδώ προκύπτει ένα άλλο σοβαρότερο θέμα το κατά πόσο η πατρότητα του μνημείου ανήκει στον Φωκίωνα Ρωκ;

Ένας λούστρος και μια γυναίκα...

Το αρχικό ανάγλυφο δημιουργήθηκε στην Αθήνα σύμφωνα με τις υποδείξεις του γλύπτη ακαδημαϊκού και Ολυμπιονίκη Κώστα Δημητριάδη, προσωπικού φίλου του Βενιζέλου. Σε αυτό συνηγορούν και οι μαρτυρίες της οικογένειας του γλύπτη. Για την ιστορία του μοντέλου; Όπως έχει καταγραφεί, υποστηρίζεται πως ο Ρωκ είχε δηλώσει ότι χρησιμοποίησε όμως μοντέλο έναν υποδηματοκαθαριστή, λούστρο δηλαδή. Λέγεται, ωστόσο, πως ο ίδιος ο καλλιτέχνης είχε εξομολογηθεί ότι μοντέλο του ήταν η Νίνα Παπαζαφειροπούλου (πρώτη σύζυγος) και η στάση του ανάγλυφου οφείλεται (λέει...) στο δηλητήριο που έβαζαν οι αρχαίοι στα βέλη και προκαλούσε ακαμψία στο νεκρό σώμα.

Η οικογένεια του Φωκίωνα Ρωκ υποστηρίζει πως η Νίνα Παπαζαφειροπούλου είχε ποζάρει ως μοντέλο. Το ότι κάποιος από την ελληνική κοινωνία όμως είχε ποζάρει ως μοντέλο δεν αποκλείει πως η σύλληψη του ανάγλυφου έγινε από τον Κώστα Δημητριάδη. Μετά τη μεταφορά του έργου στο Παρίσι ο Κώστας Δημητριάδης έκανε τις τελευταίες διορθώσεις και το ανάγλυφο επέστρεψε άρτιο έτοιμο να σκαλιστεί. Ένα γεγονός που συνηγορεί στο ότι το ανάγλυφο (ίσως και να) είναι έργο του Δημητριάδη είναι η πολύ έντονη εμπλοκή του με το έργο ενός άλλου φαινομενικά δημιουργού. Εκείνο που είναι παράξενο στην όλη υπόθεση είναι πως ο γλύπτης Φωκίων Ρωκ που συνέλεγε πολλά τεκμήρια ποικίλης ύλης της εποχής και που υπάρχουν σήμερα στο προσωπικό του αρχείο, δεν είχε κρατήσει κανένα σχέδιο-προσχέδιο-σκίτσο του τελικού αναγλύφου· πιθανότατα επειδή το σχέδιο δεν ήταν του ίδιου. Τα μόνα τεκμήρια που υπάρχουν στο προσωπικό αρχείο του Ρωκ είναι τα αποκόμματα από τις εφημερίδες της εποχής. Κι' ο καθένας μπορεί να σκεφτεί ό,τι θέλει...

Ο Ρωκ- ή όποιος άλλος- φιλοτέχνησε την ανάγλυφη πλάκα του «Νεκρού Οπλίτη» με αρχαϊκή περικεφαλαία και ασπίδα σε γκρίζο πωρόλιθο κάποτε την παρέδωσε στην κρίση του κοινού. Το έργο ήταν εμπνευσμένο από τα αρχαϊκά αγάλματα του Ναού της Αφαίας Αθηνάς στην Αίγινα, που βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. ΤιςΤο μόνο σίγουρο είναι ότι τις λεπτομέρειες του μνημείου «συμπλήρωσε ο καθηγητής γλυπτικής Κώστας Δημητριάδης», όπως είναι επισήμως διαδεδομένο. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν στις 25 Μαρτίου του 1932.

Όταν η Ελλάδα πεινούσε

Και κάτι άλλο, ακόμα σπουδαιότερο: τελικά, ο Άγνωστος Στρατιώτης της Πλατείας Συντάγματος θυσιάστηκε στο βωμό του χρήματος και όχι της πατρίδας: η σημαντικότητα του μνημείου δεν έγκειται τόσο στην πατρότητα του αλλά στον τρόπο με τον οποίο διεξήχθη ένα τόσο μεγάλο έργο για την εποχή. Παρά την αρχική συμφωνία με τον σπουδαίο γλύπτη της εποχής Θωμόπουλο, ο αρχιτέκτων Μανώλης Λαζαρίδης, ως επιβλέπων όλων των εργασιών, τον παραμέρισε από το έργο εξαιτίας χρηματικής ασυμφωνίας· το 1930 τον αντικατέστησε με τον Φωκίωνα Ρωκ. Ο σκανδαλώδης τρόπος με τον οποίο παραγκωνίστηκε ένας αναγνωρισμένος γλύπτης όπως ο Θωμάς Θωμόπουλος, η μη διεξαγωγή διαγωνισμού και ο έμμεσος και ο αφανής ορισμός του φίλου του Βενιζέλου Κώστα Δημητριάδη ως γλύπτη του ανάγλυφου ήταν επιλήψιμη. Επίσης το τεράστιο ποσό που διετέθη για το μνημείο συζητήθηκε για χρόνια. Λέγεται ότι για την όλη κατασκευή- εν μέσω (μιας ακόμα) οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα- δαπανήθηκε το ιλιγγιώδες ποσό- για τότε- των 6,5 εκατομμυρίων δραχμών. Το μεροκάματο ενός εργάτη της εποχής δεν ξεπερνούσε τις 30 δραχμές!

«Γιατί τόσα Μνημεία στον Άγνωστο Στρατιώτη κι ούτ’ ένα στον Άγνωστο Άνθρωπο; Εμείς πού θα βάνουμε τα στεφάνια μας;» είναι οι στίχοι του ποιητή Κώστα Μόντη... Ελλάς η χώρα των σκανδάλων και των αγνώστων ηρώων στρατιωτών, Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων…

***Βασική πηγή για το άρθρο ήταν η Διδακτορική Διατριβή της Αικατερίνης Μ. Χανδρά: «Ο Γλύπτης Φωκίων Ρωκ (1891-1945) Η ζωή και το έργο του» (2017).

Διαβάστε ακόμη

Μέλη της ελληνικής αποστολής March to Gaza κρατήθηκαν αναίτια στο αεροδρόμιο του Καΐρου - Απελευθερώθηκαν μετά από 10 ώρες

Σκάφη σε λιμάνια κινούνται με ταχύτητες από 4 έως 6 φορές μεγαλύτερες από την προβλεπόμενη - Νοικιάζουν άτομα χωρίς δίπλωμα

Κατερίνα Πολέμη και Στάθης Αννίνος στο ethnos.gr: «Η μουσική έχει μια ενωτική δύναμη που δεν γνωρίζει από γλώσσα, χρώμα ή σύνορα»

Ο Τζέιμι Όλιβερ ανοίγει σύντομα εστιατόριο στην Αθήνα