Η «Αντιγόνη» του Ούλριχ Ράσε στην Επίδαυρο: Μια πολιτική αναμέτρηση με την ηθική και τη δημοκρατία

Το Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου ανοίγει φέτος τις πύλες του με μια παράσταση που αναμένεται να συζητηθεί όσο λίγες. Η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή, υπό τη σκηνοθετική ματιά του Ούλριχ Ράσε, σε συμπαραγωγή του Εθνικού Θεάτρου, παρουσιάζεται στο ιστορικό θέατρο της Αργολίδας μ' ένα καστ εκλεκτών Ελλήνων ηθοποιών (Γιώργος Γάλλος, Δημήτρης Καπουράνης, Κόρα Καρβούνη, Φιλαρέτη Κομνηνού κ.α.), φέρνοντας στο προσκήνιο τον διαχρονικό διάλογο ανάμεσα στην προσωπική ευθύνη και την κρατική εξουσία.

Στη σημερινή εποχή, η έννοια της ηθικής ευθύνης δοκιμάζεται καθημερινά απέναντι σε μια ολοένα πιο σκληρή, ωφελιμιστική πραγματικότητα. Οι αποφάσεις λαμβάνονται, πλέον, όχι με γνώμονα την ανθρώπινη ανάγκη ή τη συλλογική δικαιοσύνη, αλλά με τη γλώσσα του πολιτικού κόστους, των στατιστικών δεικτών και των «συστημικών ισορροπιών». Οι άνθρωποι μετατρέπονται σε αριθμούς, οι ζωές σε δεδομένα. Και κάθε τι που ξεφεύγει από την κανονικότητα ή απειλεί τη θεσμική γραμμή, απλώς εξαφανίζεται από το προσκήνιο.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η Αντιγόνη ξαναγεννιέται όχι μόνο ως μια μορφή αρχαίας αντίστασης, αλλά ως μια οικουμενική φιγούρα πολιτικής και ηθικής αμφισβήτησης. Δεν είναι μια ρομαντική ηρωίδα, αλλά μια γυναίκα που λέει όχι όταν το σύστημα της λέει «υπάκουσε». Τολμά να βάλει την καρδιά της μπροστά από τον φόβο, τη συνείδησή της μπροστά από τον νόμο. Και το κάνει αυτό όχι γιατί δεν γνωρίζει τις συνέπειες, αλλά γιατί αρνείται να επιβιώσει σ' έναν κόσμο χωρίς δικαιοσύνη.

Η Αντιγόνη του σήμερα δεν διαφέρει από τον πολίτη που υψώνει φωνή απέναντι στη βία της εξουσίας. Που διαδηλώνει ενάντια σε απάνθρωπες πολιτικές για το μεταναστευτικό, για την έμφυλη καταπίεση, για την αστυνομική βία, για την περιβαλλοντική καταστροφή. Που τολμά να κοιτάξει στα μάτια τους αόρατους της εποχής μας, εκείνους που η κοινωνία έχει επιλέξει ν' αφήσει έξω από τη φροντίδα, τη μνήμη, τη θύμηση.

Ποιοι είναι αυτοί; Είναι οι πρόσφυγες που πνίγονται στο Αιγαίο και καταγράφονται ως στατιστική. Είναι οι γυναίκες που χάνουν τη ζωή τους από την έμφυλη βία και αντιμετωπίζονται ως «οικογενειακές τραγωδίες». Είναι οι εργάτες που σκοτώνονται εν ώρα εργασίας, χωρίς καν ν' αναφερθούν. Είναι οι αδικαίωτοι νεκροί των Τεμπών, που έπεσαν θύματα κρατικής αμέλειας και πολιτικής υποκρισίας. Είναι κάθε φωνή που σβήνει σιωπηλά, χωρίς κοινωνική αναγνώριση, χωρίς συλλογική οδύνη.

Σ' έναν κόσμο που όλο και πιο συχνά νομιμοποιεί την αδικία στο όνομα της «σταθερότητας» ή του «κοινού καλού», η Αντιγόνη γίνεται η φωνή του σήμερα. Όχι γιατί μας διδάσκει κάτι καινούριο, αλλά γιατί μας υπενθυμίζει αυτό που θέλουμε να ξεχάσουμε: ότι χωρίς ανθρωπιά, κάθε νόμος γίνεται μηχανισμός εξόντωσης και χωρίς μνήμη, κάθε κοινωνία μετατρέπεται σε έρημο. 

Κρέοντας: Θύτης ή θύμα του καθήκοντος;

Στην τραγωδία του Σοφοκλή, ο Κρέοντας παρουσιάζεται με μια αυστηρή αίσθηση καθήκοντος. Δεν ενεργεί ως ένας καθαρόαιμος δεσπότης που απολαμβάνει την άσκηση της εξουσίας για ίδιον όφελος. Αντίθετα, δηλώνει ότι θέλει να προστατεύσει την πόλη, ν' αποκαταστήσει την τάξη, να δώσει σαφή μηνύματα πως η πολιτεία δεν ανέχεται την προδοσία — έστω κι αν αυτή αφορά έναν νεκρό. Η απόφασή του ν' απαγορεύσει την ταφή του Πολυνείκη δεν έχει μόνο προσωπική αιτία. Είναι μια πολιτική πράξη, η οποία —στα μάτια του— εξυπηρετεί το συλλογικό συμφέρον.

Αυτό, όμως, ακριβώς είναι που καθιστά τον Κρέοντα ένα από τα πιο σύνθετα και επικίνδυνα πρόσωπα του αρχαίου δράματος. Δεν είναι ο «κακός» της ιστορίας. Είναι ένας άνθρωπος που έχει πειστεί πως υπηρετεί το σωστό. Και ίσως αυτό να είναι το πιο τρομακτικό. Η τύφλωση που προκαλεί η αίσθηση του απόλυτου καθήκοντος. Ο Κρέοντας πιστεύει ότι χωρίς αυστηρότητα, το κράτος θα καταρρεύσει. Ότι η επιείκεια ισοδυναμεί με χάος. Κι έτσι, στην προσπάθειά του να υπερασπιστεί τη σταθερότητα, καταστρέφει ακριβώς αυτό που θέλει να προστατεύσει. Την ίδια την ανθρώπινη ουσία του νόμου.

Αν μεταφέρουμε τη μορφή του Κρέοντα στη σύγχρονη πολιτική σκηνή —στην Ελλάδα και διεθνώς—, θα δούμε πολλές αναλογίες. Ηγέτες που διακηρύσσουν πως υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον, αλλά καταφεύγουν σε σκληρές, αυταρχικές πολιτικές. Πολιτικές, όπως του Ντόναλντ Τραμπ, που θυσιάζουν ανθρώπινες ζωές στο όνομα της «ασφάλειας», της «ανάπτυξης», της «κανονικότητας». Από τις πολιτικές αποτροπής στα σύνορα μέχρι την καταστολή των κοινωνικών κινημάτων, κι από τη διαχείριση κρίσεων (υγειονομικών, μεταναστευτικών, περιβαλλοντικών) μέχρι την ακραία ποινικοποίηση της διαμαρτυρίας, η ρητορική του καθήκοντος μετατρέπεται συχνά σε εργαλείο φίμωσης και βίας.

Στη σύγχρονη Ελλάδα, η τραγωδία των Τεμπών αποτελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση. Μια αλυσίδα διοικητικών παραλείψεων και πολιτικών επιλογών, καλυμμένων πίσω από τον μανδύα της «ευθύνης», καταλήγει σε μια ανείπωτη καταστροφή. Η ανάγκη για «τάξη», «πρόοδο» ή «αποτελεσματικότητα» χρησιμοποιείται ξανά και ξανά για να σκεπάσει την έλλειψη ευαισθησίας, την απουσία πρόληψης, την απαξίωση της ανθρώπινης ζωής.

Η ανάγνωση του Κρέοντα από τον Ούλριχ Ράσε δεν τον αποδίδει απλώς ως αυταρχικό ηγέτη, αλλά αναδεικνύει την τραγικότητα ενός ανθρώπου που δεν βλέπει την ίδια του την τύφλωση. Είναι ο γραφειοκράτης που νομίζει ότι η προσήλωση στους τύπους είναι ηθική. Είναι ο κρατικός λειτουργός που πιστεύει ότι η ανθρώπινη εξαίρεση απειλεί τον θεσμικό κανόνα. Είναι ο υπουργός, ο δικαστής, ο διοικητής, που οχυρώνεται πίσω από κανονισμούς για να μην αντικρίσει κατάματα την ευθύνη του απέναντι σε αληθινές ζωές. Και τελικά, γίνεται κι εκείνος θύμα των ίδιων των άκαμπτων αρχών του. Γίνεται ο νεκροθάφτης της κοινωνίας του και του εαυτού του.

Η τραγωδία του τεχνοκράτη

Το δίλημμα που τίθεται από την τραγωδία —και από τη σκηνοθεσία του Ράσε— δεν είναι θεωρητικό. Είναι απολύτως πρακτικό και καθημερινό. Πότε το καθήκον προς τον νόμο καταλήγει να λειτουργεί ενάντια στον άνθρωπο; Πότε η υπεράσπιση της δημόσιας τάξης γίνεται άρνηση της ανθρωπιάς; Και ποια είναι η ευθύνη μας ως πολιτών μπροστά σε μια εξουσία που δεν είναι πια «κακή» με τον παραδοσιακό τρόπο, αλλά ανάλγητη μέσα στην αρετή της;

Σ' έναν κόσμο που κυβερνάται όλο και περισσότερο από λογικές τεχνοκρατικής νομιμότητας, ο Κρέοντας δεν είναι μακριά μας. Είναι ο κάθε ηγέτης που προτιμά να διατάξει αντί ν' αφουγκραστεί. Που νομοθετεί με excel και καταστέλλει με drones. Που βάζει «πρέπει» εκεί που υπάρχει ανάγκη για «πώς» και «γιατί». Και γι’ αυτό, η τραγωδία του είναι βαθιά επίκαιρη. Μας δείχνει πώς η εξουσία, ακόμη και με τις καλύτερες προθέσεις, μπορεί να γίνει καταστροφική όταν ξεχνά τον άνθρωπο.

Ο Χορός: Από παρατηρητής, ενεργός συμμέτοχος

Στο αρχαίο δράμα, ο Χορός λειτουργούσε παραδοσιακά ως ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα στη δράση και στο κοινό. Ήταν η φωνή της κοινότητας, των απλών πολιτών, ένας σχολιαστής που με ρυθμό, μέτρο και λόγο συνόψιζε την ηθική και πολιτική στάθμιση του έργου. Στην παράσταση του Ούλριχ Ράσε, ωστόσο, αυτή η λειτουργία επαναπροσδιορίζεται ριζικά. Ο Χορός δεν μένει πια στο περιθώριο των γεγονότων. Δεν είναι αμέτοχος θεατής, αλλά σωματοποιεί την αγωνία, τη συνενοχή, το βάρος της αποδοχής και της αδράνειας.

Στο σήμερα, όπου τα μεγάλα ηθικά διλήμματα εξελίσσονται σε δημόσια θέα —στο διαδίκτυο, στις ειδήσεις, στις πλατείες— ο Χορός μοιάζει να 'ναι ο ίδιος ο σύγχρονος πολίτης. Ο πολίτης που δυσκολεύεται να τοποθετηθεί, που σπαράσσεται ανάμεσα στον φόβο και τη συνείδηση, ανάμεσα στην ανάγκη να «μην μπλέξει» και στην κραυγή πως «κάτι πρέπει να γίνει». Είναι αυτός που γνωρίζει, αλλά δεν ενεργεί. Που αναγνωρίζει την αδικία, αλλά δεν έχει τον χώρο ή τη δύναμη να τη σταματήσει.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο Χορός δεν είναι ουδέτερος. Είναι ένοχος από σιωπή, φορέας μιας ενοχής συλλογικής και διαχρονικής. Είναι το πρόσωπο μιας κοινωνίας που δεν αντιδρά στην υποτίμηση της ανθρώπινης ζωής, είτε αυτή αφορά τα ναυάγια στο Αιγαίο, είτε τη σιωπή γύρω από την έμφυλη βία, είτε τη μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης για τους μετανάστες και τους ευάλωτους. 

Η Αντιγόνη δεν μας καλεί απλώς να επιλέξουμε ανάμεσα στο νόμο και τη συνείδηση. Μας ζητά ν' αναμετρηθούμε με το τίμημα της θέσης. Η Αντιγόνη πράττει, όχι επειδή αγνοεί το κόστος, αλλά επειδή το αποδέχεται. Στον αντίποδα, ο Χορός και, μαζί του, η κοινωνία, παραλύει από την αμηχανία. Στην εποχή των διαρκών σχολίων, των hashtags, των likes, η απόφαση να κάνεις κάτι πραγματικό —να διακινδυνεύσεις, να σταθείς απέναντι— είναι η αληθινή ριζοσπαστική χειρονομία.

Το τίμημα της στάσης

Ούτε όμως η Αντιγόνη μένει στο απυρόβλητο. Το έργο του Σοφοκλή δεν προτείνει απλοϊκούς ηρωισμούς. Η δική της απόλυτη προσήλωση, η αμετάκλητη πίστη στο ηθικό της χρέος, την οδηγεί στην αδυναμία του διαλόγου. Δεν ακούει. Δεν συνομιλεί με τον Άλλον. Και έτσι, το δίκιο της —δίκιο ιερό, αλλά μονόπλευρο— γίνεται κι αυτό αιτία καταστροφής.

Η Αντιγόνη δεν λήγει με λύτρωση. Λήγει με θρήνο. Με απώλειες. Και μας αφήνει με το ερώτημα: Πότε η δικαιοσύνη γίνεται βαρβαρότητα; Πότε η πίστη σε μια αρχή μετατρέπεται σε ηθικό φανατισμό; Και μήπως τελικά ο αληθινός ηρωισμός δεν είναι η πράξη, αλλά η ικανότητα να βλέπεις πέρα από τη δική σου αλήθεια;

Σε μια συγκυρία όπου η ελληνική κοινωνία καλείται συνεχώς να επαναδιαπραγματευθεί την ηθική της πυξίδα —απέναντι σε πολιτικά σκάνδαλα, κοινωνικές ανισότητες, εκτεταμένη θεσμική καχυποψία— η «Αντιγόνη» γίνεται ένας καθρέφτης. Ένα κάλεσμα στην ηθική ευθύνη και τη μνήμη. Μια υπενθύμιση ότι η δημοκρατία, για να παραμένει ζωντανή, οφείλει ν' αφουγκράζεται τη φωνή του ενός, ακόμη και όταν διαταράσσει την ησυχία των πολλών.

Διαβάστε ακόμη

Ο αντίκτυπος της ομιλίας Τσίπρα σε κυβέρνηση και ΠΑΣΟΚ, η απάντηση Φάμελλου για τα περί ιδιοτέλειας και ο υπερ-γουρλής Μαγειρίας που πήρε δώρο μια Ferrari από τη μητέρα του

Από το Καστέλι μέχρι τον ΒΟΑΚ και το μετρό: Αποζημιώσεις εκατοντάδων εκατ. ευρώ απειλούν μέχρι και να διπλασιάσουν το κόστος των μεγάλων έργων

Κακοκαιρία Byron: «Βροχή» τα 112 όλη τη νύχτα - Πώς θα κινηθούν οι καταιγίδες τις επόμενες ώρες

Αμετακίνητοι οι αγρότες στα μπλόκα - Ποιες κινήσεις εξετάζει η κυβέρνηση