Έλληνας Πρωθυπουργός επαίσχυντος δωσίλογος ή παρεξηγημένος ευπατρίδης;

Γεώργιος Τσολάκογλου, Πρωθυπουργός που δικάστηκε με την κατηγορία του δωσίλογου, αλλά για κάποιους- ακόμα- παραμένει γενναίος ευπατρίδης. Οι «υπερασπιστές» του τον αποκαλούν Αετό των Αγράφων, Νικητή της Μόροβας (ή Μοράβας), Ήρωα της Τρεμπεσίνας και του Πόγραδετς, Άριστο Πολεμιστή, Ευσυνείδητο Έλληνα…

Οι «κατήγοροί» του από την αντίπερα όχθη κραυγάζουν επίθετα όπως: Δωσίλογος, Έλληνας Πετέν, Κουίσλιγκ, Προδότης και το βαρύτερο: Εφιάλτης!

Ο διχασμός είναι καταγεγραμμένος στο DNA των Ελλήνων- κάτι που δεν επιδέχεται αμφισβήτησης- γεγονός που δεν προκαλεί έκπληξη για τις εκ διαμέτρου αντίθετες γνώμες περί του στρατηγού Γεώργιου Τσολάκογλου.
Ποιος ήταν, τελικά, ο Τσολάκογλου, ο ανώτατος αξιωματικός που συνθηκολόγησε με τους Ναζί και ορκίστηκε ως πρώτος Πρωθυπουργός στην κατεχόμενη Ελλάδα;

Από οικογένεια με ιστορία

Μια σύντομη ματιά στο βιογραφικό του, προ του πολέμου του ’40, δείχνει ότι ο Τσολάκογλου καταγόταν από οικογένεια αγωνιστών. Γεννημένος στην Ρεντίνα του νομού Καρδίτσας, ο Τσολάκογλου, ήταν γόνος παλαιάς αρχοντικής οικογένειας των Αγράφων· πρόγονός του ήταν ο πρόκριτος της Ρεντίνας Δημήτριος Τσολάκογλους, μυημένος στη Φιλική Εταιρεία, που απαγχονίστηκε με τους δυο γιούς του τον Ιούλιο του 1822 με διαταγή του Χουρσίτ Πασά.
Ο Γεώργιος Τσολάκογλου, φοίτησε στη Σχολή Υπαξιωματικών, ονομάσθηκε Ανθυπολοχαγός ΠΖ και έλαβε μέρος σε πολεμικές αναμετρήσεις που σημάδεψαν την Ελλάδα: στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Εκστρατεία στην Ουκρανία, τη Μικρασιατική Εκστρατεία και στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο στον οποίο και διακρίθηκε φέροντας τον βαθμό του Αντιστράτηγου. Κι έπειτα αρχίζει η… αμφισβήτηση.
Με πρωτοβουλία του Τσολάκογλου, και ενώ η ο Βασιλιάς και η ανώτατη διοίκηση ήταν αντίθετοι, υπογράφτηκε συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς, που είχαν εισβάλλει στην Ελλάδα.

Η κρίσιμη απόφαση για συνθηκολόγηση

Ο Τσολάκογλου, ισχυριζόταν τότε ότι η συνθηκολόγηση ήταν επιβεβλημένη και πρόβαλλε ως επιχείρημα την «έλλειψη εφοδίων» και την κούραση του Ελληνικού Στρατού, αλλά, κυρίως, θεωρούσε βέβαιη, και συνεπώς «μάταιη και άσκοπη την εξόντωση ελλήνων στρατιωτών», που ήταν περικυκλωμένοι και αποκομμένοι από τον εισβολέα. Ο Τσολάκογλου, θέλησε να προλάβει- όπως ισχυρίζονται οι «συνήγοροί» του- την αιχμαλωσία των υπολειμμάτων του Στρατού που μεγαλούργησε στα βουνά της Αλβανία και την αποτροπή εγκλεισμού οπλιτών και αξιωματικών σε στρατόπεδα εργασίας, όπου (αποδείχτηκε μετά τον πόλεμο) θα είχαν οικτρή τύχη.
Να σημειωθεί εδώ ότι, μετά την κατάληψη της Γιουγκοσλαβίας από τη Βέρμαχτ, 360.000 αξιωματικοί και στρατιώτες οδηγήθηκαν, αιχμάλωτοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου επί τέσσερα χρόνια αποδεκατίστηκαν από τις κακουχίες, την πείνα και την απάνθρωπη μεταχείριση.

Και ενώ ο αρχιστράτηγος Παπάγος από την Αθήνα τηλεγραφούσε καταγγέλλοντας την πρωτοβουλία του Τσολάκογλου για συνθηκολόγηση και διέτασσε την αντικατάσταση του Στρατηγού προτρέποντας σε αγώνα «μέχρις εσχάτου ορίου δυνατοτήτων», ο Τσολάκογλου πετούσε το τηλεγράφημα στα απορρίμματα της Ιστορίας.

Παρενθετικά να αναφέρουμε ότι ο Παπάγος γνώριζε την οικτρή κατάσταση του ταλαιπωρημένου Ελληνικού Στρατού, αλλά η παρουσία των Βρετανών (ακόμη) επί ελληνικού εδάφους του απαγόρευε να υπογράψει συνθηκολόγηση. Ο Τσολάκογλου του «έλυνε τα χέρια» και αυτόματα γινόταν και ο αποδιοπομπαίος τράγος για όλους (Άγγλους, Στέμμα, Έλληνες).

Τις ώρες πριν από τις υπογραφές στα πρωτόκολλα ανακωχής και παράδοσης, ο Τσολάκογλου είχε έναν διάλογο με τον (τότε) δεκανέα Παναγιώτη Κανελλόπουλο (μετέπειτα Πρωθυπουργό)· του είπε ο Κανελλόπουλος: «Με αυτό που κάνετε παίζετε τη στρατιωτική σας τιμή και τη ζωή σας», για να λάβει την απάντηση: «Και ποιος νοιάζεται; Ολόκληρο το έθνος βρίσκεται σε κίνδυνο, η ζωή και η τιμή του ατόμου δεν έχει καμιά αξία σε τέτοιες στιγμές»!

Με όρους ευνοϊκούς, αλλά...

Και ο Τσολάκογλου υπέγραψε την συνθηκολόγηση που προέβλεπε, μεταξύ άλλων: την αποστράτευση των ανδρών, «παραδιδόντων τον οπλισμόν των και είτα θα μεταβώσιν εις τας εστίας των». Επίσης: «οι αξιωματικοί θα φέρωσιν την εξάρτυσίν και τον οπλισμόν των τημιτικώς, μη θεωρούμενοι ως αιχμάλωτοι και θα διοικώνται βάσει των ελληνικών νόμων».

Επίσης με διαταγή του Αδόλφου Χίτλερ θα απελευθερώνονταν από τους Ιταλούς όλοι οι Έλληνες αξιωματικοί και οπλίτες ως «έκφραση τιμής για τη γενναιότητα με την οποίαν επολέμησαν». Τέλος αξίζει να επισημανθεί ότι κατά τις πρώτες ημέρες της Κατοχής, κάποιες αποφάσεις της γερμανικής διοίκηση ήταν φιλικές προς τον ελληνικό λαό, όπως η παραμονή της ελληνικής σημαίας σε ιστό στην Ακρόπολη, αλλά και σε δημόσια κτήρια και τιμητική φρουρά στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη.
Ο βρετανός ιστορικός σερ Τζον Κίγκαν στο βιβλίο του «The Second World War» γράφει ότι ο Τσολάκογλου «ήταν τόσο αποφασισμένος να αρνηθεί στους Ιταλούς την ικανοποίηση μίας νίκης, που όμως δεν είχαν κατακτήσει, ώστε άρχισε συζητήσεις- χωρίς να έχει διαταγή- με τον διοικητή της γερμανικής μεραρχίας των SS, Ζεπ Ντίντριχ, ώστε να διευθετηθεί ώστε η παράδοση του Ελληνικού Στρατού να γίνει μόνο στους Γερμανούς».

«Οι στρατηγοί δεν πολιτικολογούν»

Ο Σπύρος Μαρκεζίνης, ως ιστορικός, γράφει στη «Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία» του: «… την ευθύνη για την αναγκαιότητα ή μη της συνθηκολόγησης έχουν ο ανώτατος άρχων, η κυβέρνηση και ο αρχιστράτηγος. Οι στρατηγοί δεν πολιτικολογούν επί του μετώπου κρίνοντες ότι η συνέχιση του πολέμου είναι άσκοπη και κάθε αντίσταση χωρίς νόημα και, πολύ περισσότερο, δεν προχωρούν στο σχηματισμό κυβερνήσεως με τη στήριξη του εχθρού».

Επίσης, ο Μαρκεζίνης τονίζει: «Ο Γεώργιος Τσολάκογλου και οι στρατηγοί που τον ακολούθησαν, αξιωματικοί εν ενεργεία, αγνόησαν τις διαταγές των ανωτέρων τους, εστασίασαν κατά τη στρατιωτική νομοθεσία και εσυνθηκολόγησαν εν ανοικτώ πεδίω. Όταν προχώρησαν στον σχηματισμό κυβερνήσεως έγιναν πραξικοπηματίες. Και επειδή αυτά συνέβησαν την ώρα που η επίσημη Ελλάς συνέχιζε τον αγώνα, είναι φανερό ότι οι πράξεις τους απετέλεσαν προδοσία εις βάρος της πατρίδος.

Ο Λίνκολν ΜακΒι, διακεκριμένος αμερικανός αρχαιολόγος, επιχειρηματίας και διπλωμάτης, πρεσβευτής στην Αθήνα μέχρι και τους πρώτους μήνες της Κατοχής, σε αναφορά του (με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1941) προς τον τότε υπουργό Εξωτερικών των Ηνωμένων Πολιτειών Κόρντελ Χαλ, περιγράφοντας την επικρατούσα κατάσταση στην Ελλάδα μετά την εισβολή της Βέρμαχτ τόνιζε: «Η ανακωχή υπογράφτηκε από τον στρατηγό Τσολάκογλου, ο οποίος είχε τοποθετηθεί από τον Μεταξά· ήταν ως τότε άγνωστος στη φήμη αλλά καθ’ υπόθεση «βασιλόφρων» και αργότερα ανάλαβε το ρόλο του Κουίσλιγκ. Αν ήταν σωστό ότι περαιτέρω αντίσταση ήταν άχρηστη, όπως δήλωσαν αυτός και οι συνένοχοί του, τούτο μπορεί να κριθεί, αν είναι δυνατόν, μόνο από στρατιωτικούς κριτές. Γεγονός παραμένει πάντως, ότι ο Βασιλιάς, η ανώτατη στρατιωτική διοίκηση και η βρετανική στρατιωτική αποστολή θεωρούσαν ότι η προβολή αντίστασης ήταν όχι μόνο επιθυμητή αλλά και δυνατή και ότι η υπογραφή της ανακωχή ήταν πράξη ανυπακοής. Είναι επίσης αληθές ότι οι στρατιώτες θεωρούν πως ο στρατός προδόθηκε από τους αξιωματικούς του και ότι ο Τσολάκογλου δεν έχει τώρα παρά μόνον την περιφρόνηση του ελληνικού λαού». Να σημειωθεί ότι οι Βρετανοί πίεζαν τον Παπάγο για αντίσταση μέχρις εσχάτων στις Θερμοπύλες, αλλά…

Από το αρχείο Βενιζέλου, προκύπτει, ο Τσολάκογλου, σε συνομιλία που είχε με τον διπλωμάτη Ιωάννη Πολίτη, τον Μάιο του 1941, εξέφρασε την πεποίθηση ότι η Ελλάδα έπρεπε να ταχθεί με το μέρος της Γερμανίας και, επίσης, να προβεί σε παραχωρήσεις προς τη Βουλγαρία. Ο Τσολάκογλου εξέφραζε επίσης τη γνώμη ότι οι Έλληνες είχαν κάθε συμφέρον να εξευμενίσουν τους Γερμανούς και να προσανατολιστούν στο κοινωνικό σύστημα τους. Και όσον αφορά στη συνθηκολόγηση του Ελληνικού Στρατού με τους εισβολείς της Βέρμαχτ, τα πιο πάνω στοιχεία είναι τα βασικότερα και τα πλέον ουσιαστικά.

Ένα άθλιο τηλεγράφημα υποταγής

Ο Γεώργιος Τσολάκογλου, μετά την απελευθέρωση, καταδικάστηκε σε θάνατο και στρατιωτική καθαίρεση, από Ειδικό Δικαστήριο, για αυτή του την πράξη: τη συνθηκολόγηση. Όμως, αν θα έπρεπε να καταδικαστεί στην εσχάτη των ποινών ο Τσολάκογλου για κάποιο αδίκημα αυτό δεν θα ήταν (ταπεινή και αφελής ίσως γνώμη μας) ούτε η ανυπακοή στους ανώτερους εν καιρώ πολέμου, ούτε η συνθηκολόγηση με τους εισβολείς, ούτε και η διακυβέρνηση του ως Πρωθυπουργός της Ελλάδος επί γερμανικής κατοχής, αλλά για ένα και μόνο τηλεγράφημα.

Μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας της χώρας, ο Τσολάκογλου απέστειλε τηλεγράφημα στον Αδόλφο Χίτλερ με ημερομηνία 5 Μαΐου 1941, στο οποίο έγραφε ανάμεσα στα άλλα: «Λαμβάνω την τιμήν να Σας αναφέρω δια του παρόντος ότι ο μεγαλύτερος πόθος της ελληνικής κυβερνήσεως και η ειλικρινωτάτη παράκλησίς της είναι να αναλάβη η Υμετέρα Εξοχότης τας τύχας της Χώρας μας εις τας χείρας Της και να θέση υπό την προστασίαν της την ιστορικήν γην της Ελλάδος».

Αλλά ο Τσολάκογλου δεν στάθηκε μόνο σ’ εκείνο το κατάπτυστο τηλεγράφημα· στις 6 Μαΐου του 1941 εξέδωσε Ημερησία Διαταγή που δημοσιεύτηκε στον Τύπο και ούτε λίγο ούτε πολύ ξεκαθάριζε: «.. ο γερμανικός στρατός δεν ήλθεν ως εχθρός, ως πολέμιος. Ήλθεν ως φίλος. Εν τη περιπτώση ταύτη έχομεν την υποχρέωσιν να δείξωμεν τα φιλικά μας αισθήματα, να συμμορφωθώμεν προς την Νέαν Τάξιν και να ενστερνισθώμεν τα μεγάλα δόγματα και τας υψηλάς αρχάς του Εθνικοσοσιαλισμού και της νέας ταύτης πολιτικής Θρησκείας, την οποίαν η φωτεινή διάνοια και η μεγάλη ψυχή του Φύρερ εδημιούργησεν»!
Αυτές και μόνο οι γραπτές «δηλώσεις» υποταγής στον κατακτητή αρκούν για να κατατάξουν τον Γεώργιος Τσολάκογλου στους μειοδότες (γιατί όχι και προδότες;) αυτού του έθνους.

Και κάτι ακόμα για τα έγγραφα του Τσολάκογλου, που αποδεικνύουν την υποταγή και πίστη του στο ναζιστικό καθεστώς. Για το επόμενο έγγραφο, δεν έγινε ο παραμικρός λόγος στη δίκη του Στρατηγού, που είχε καθίσει στο εδώλιο ως δωσίλογος πλέον: είναι το διάγγελμα της 27/05/1941προς τον κρητικό λαό, όταν αυτός πολεμούσε να αποκρούσει τους αλεξιπτωτιστές του Γ’ Ράιχ που επιχειρούσαν να καταλάβουν το νησί τους: «Να μεταχειρίζεστε με αίσθημα φιλοξενίας υπερανεπτυγμένο τους ανδρείους αντιπάλους αιχμαλώτους Γερμανούς», έγραφε ο Τσολάκογλου την ώρα που ολόκληρος ο Κόσμος παρακολουθούσε ενεός την ανδρεία των Κρητών κι όχι την επίδειξη δύναμης των Ναζί

Από τα βουνά της Αλβανία στην Κυβέρνηση

Η Κυβέρνηση Τσολάκογλου είχε ως βασικό της πυρήνα έξι στρατιωτικούς που είχαν διακριθεί στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, αντιστράτηγοι όλοι τους: Τσολάκογλου, Δεμέστιχας, Μπάκος, Μάρκου, Μουτούσης και ο ήρως του Έπους του ’40 Χαράλαμπος Κατσιμήτρος! Την κατοχική κυβέρνηση αρνήθηκε να ορκίσει ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος, ο οποίος- να σημειωθεί- είχε αρνηθεί να υποδεχτεί τους Γερμανούς και δεν είχε χοροστατήσει στη δοξολογία. Αντί του Αρχιεπισκόπου, την Κυβέρνηση Τσολάκογλου όρκισε ο πρωθιερέας του ναού Αγίου Γεωργίου Καρύτση. Η κατοχική κυβέρνηση Τσολάκογλου ελέγχεται για τα παρακάτω.
1. Υπήρξε πειθήνιο όργανο των κατακτητών, δίχως να αντιδρά σε διαταγές και αποφάσεις τους.
2. Δεν αντέδρασε για την παράδοση της Δυτικής Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας στον βουλγαρικό στρατό, ούτε ξεσηκώθηκε για το καθεστώς που προσπαθούσαν να επιβάλλουν οι Ιταλοί στα νησιά του Ιονίου,
3. Απέτυχε να αντιμετωπίσει τον λιμό του πληθυσμού κατά τον σκληρό χειμώνα του 1941.

Μια παρένθεση εδώ: ο λιμός εκείνος δεν οφειλόταν μόνο στο ότι οι κατακτητές είχαν απομυζήσει τον εθνικό πλούτο, την παραγωγή και τα αποθέματα της Ελλάδας, προέκυψε και από τον Ναυτικό Αποκλεισμό των ελληνικών λιμανιών από τους Βρετανούς. Συνολικά, από πείνα πέθαναν στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1941-1944 περίπου 300.000 άνθρωποι! Από τα μέσα του 1942, όταν ο Τσώρτσιλ εισάκουσε τις εκκλήσεις και επέτρεψε τη μεταφορά τροφίμων δια θαλάσσης στην Ελλάδα (με το θρυλικό τουρκικό πλοίο «Κουρτουλούς» (Σωτηρία), η κατάσταση σιγά σιγά εξομαλύνθηκε!
4. Απέτυχε να αντιμετωπίσει τον πληθωρισμό και τη μαύρη αγορά
5. Δεν αντέδρασε όταν οι κατοχικές δυνάμεις δολοφονούσαν, βασάνιζαν και εξευτέλιζαν έλληνες πολίτες. Για παράδειγμα στις 5 Ιανουαρίου του 1942 εκτελέστηκαν στο Σκοπευτήριο Καισαριανής οκτώ αξιωματικοί του Ναυτικού και της Αεροπορίας δίχως την παραμικρή αντίδραση της Κυβέρνησης.
6. Ανέχθηκε όλες τις προκλητικές αυθαιρεσίες των κατακτητών προς τον ελληνικό πολιτισμό.

Όμως, για να είμαστε ακριβοδίκαιοι, και όπως αποκαλύφθηκε μετά τον πόλεμο, ποιος θα μπορούσε να προβάλει αντίσταση και αντίδραση στο απάνθρωπο, ελεεινό και φρικώδες ναζιστικό καθεστώς δίχως να διακινδυνεύσει τη ζωή του; Σίγουρα όχι κάποιος που ασπάζεται «μεγάλα δόγματα και τας υψηλάς αρχάς του Εθνικοσοσιαλισμού και της νέας ταύτης πολιτικής Θρησκείας» και ασφαλώς όχι εκείνος που ομνύει στην «φωτεινή διάνοια και τη μεγάλη ψυχή του Φύρερ»!
Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ αντιτάχθηκαν και- προς τιμήν της- η Κυβέρνηση Τσολάκογλου δεν εξαπέλυσε διωγμούς, ούτε αντέδρασε στις πράξεις αντίστασης του λαού.

Όταν πια δεν τον χρειάζονταν...

Ο Τσολάκογλου παραιτήθηκε στις 2 Δεκεμβρίου του 1942 με την πρόφαση ότι ασθενούσε βαρέως από λευχαιμία και διότι οι Αρχές Κατοχής δεν έδωσαν σημασία στο «τελεσίγραφό» του με το οποίο ζητούσε ελευθερία ανασχηματισμού της Κυβέρνησης, μείωση εξόδων των στρατευμάτων Κατοχής και τερματισμό των αυθαιρεσιών τους. Ο Τσολάκογλου ενόχλησε, προφανώς, τους κατακτητές και οι Γερμανοί τον αντικατέστησαν με τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησής του, τον ιατρό γυναικολόγο Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο.

Στη φυλακή, κατηγορούμενος

Ο Γεώργιος Τσολάκογλου συνελήφθη με διαταγή της Ελληνικής Κυβέρνησης, μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Αθήνα, βάση της Συντακτικής Πράξεως 1/1944 «Περί επιβολής κυρώσεων κατά των συνεργασθέντων μετά του εχθρού». Ο Τσολάκογλου (και ο Ιωάννης Ράλλης) συνελήφθησαν από τον Αστυνομικό Διευθυντή Αθηνών Άγγελο Έβερτ (πατέρα του Μιλτιάδη) και προφυλακίστηκαν στις Φυλακές Αβέρωφ.

Με τη Συντακτική Πράξη 6/1945, ο Τσολάκογλου, παραπέμφθηκε στο Ειδικό Δικαστήριο Δοσιλόγων ώστε να δικαστεί για τη συνθηκολόγηση και τη συνεργασία με τον εχθρό· η δίκη του άρχισε στις 21 Φεβρουαρίου του 1945 και ολοκληρώθηκε στις 21 Μαΐου.
Ο στρατηγός Θρασύβουλος Τσακαλώτος (διοικητής της Γ’ Ορεινής Ταξιαρχίας και γνωστός για τη μετέπειτα δράση του ως διοίκηση του Α’ Σώματος Στρατού και Β’ Σώματος Στρατού στον Εμφύλιο), ήταν ένας από τους μάρτυρες υπεράσπισης του Τσολάκογλου: «Υπήρξε εθνικός ήρως- είπε ο Τσακαλώτος- διεσφάλισε την ενότητα του Ελληνικού Στρατού» κατέληξε… Ποιου Στρατού; Του παραδομένου από τον ίδιο στους Ναζί; Ο Γεώργιος Τσολάκογλου, δικάστηκε και καταδικάστηκε:
1. με την ποινή του θανάτου και της στρατιωτικής καθαίρεσης για τη συνθηκολόγηση.
2. με την ποινή των ισοβίων δεσμών και των στερήσεων που προβλέπονταν από τα άρθρα 21, 23, 24 του Ποινικού Κώδικα για τον σχηματισμό Κυβέρνησης και τις διευκολύνσεις στον κατακτητή.
3. με την ποινή των ισοβίων δεσμών και των στερήσεων που προβλέπονταν για προπαγάνδα υπέρ του κατακτητή και λοιπές ποινές που συγχωνεύθηκαν με την θανατική ποινή.

Στον Τσολάκογλου (όπως ευχήθηκε το Δικαστήριο) δόθηκε χάρη τον Αύγουστο του 1945 (κατόπιν προσφυγής του) και μετατράπηκε η εσχάτη των ποινών σε ισόβια δεσμά καθώς του αναγνωρίστηκε το ελαφρυντικό της στρατιωτικής του προσφοράς προς το Έθνος. Ο Τσολάκογλου, είχε διαγνωστεί από το 1940 με λεύκωμα NHL ή αλλιώς λεμφοκυτταρική λευχαιμία· νοσηλεύθηκε επί έναν χρόνο στο Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού Ταμείου Στρατού (που ο ίδιος είχε ιδρύσει), όπου και πέθανε στις 22 Μαΐου του 1948, στερημένος σύνταξης και πάμπτωχος!

Ο Τσολάκογλου, στα Απομνημονεύματά του έχει γράψει: «Ευρέθην αντιμέτωπος ιστορικού διλήμματος: Ή να αφήσω να συνεχιστεί ο αγών και να γίνη ολοκαύτωμα, ή υπείκων εις τα παρακλήσεις όλων των ηγητόρων του στρατού να αναλάβω την πρωτοβουλίαν της συνθηκολογήσεως… Τολμήσας δεν υπελόγισα ευθύνας… Μέχρι σήμερον δεν μετενόησα διά το τόλμημά μου· τουναντίον αισθάνομαι υπερυφάνειαν»!
Οι δικαστές έκριναν, η Ιστορία, 80 χρόνια μετά, έχει σχεδόν καθαρίσει από την αχλή της βαριάς ανάσας των καιρών και οι ιστοριοδίφες αναγνώστες, έχουν πολλά στοιχεία- και δίχως κομματικούς προσανατολισμούς- να διερευνήσουν την πορεία ενός Έλληνα που μπορεί και να περιπλανήθηκε σε λασπώδεις ατραπούς, που μπορεί, όμως, και να ήταν ο σωστός δρόμος.

Πηγές: Τσολάκογλου Γεώργιος Κ.Σ., Απομνημονεύματα, εκδ. Ακρόπολις, Αθήναι 1959.
Σπύρου Γασπαρινάτου, Οι Ελληνικές Κατοχικές Κυβερνήσεις- Δίκες Κατοχικών Δοσιλόγων και Εγκληματιών Πολέμου, εκδ. Εστίας.
Έκτορ Ιωάννου, Οι Στρατηγοί του Έπους του 1940, Βιβλιοθήκη της Εστίας.
Σπύρου Μαρκεζίνη, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία, εκδ. Πάπυρος.
Χάγκεν Φλάισερ, Στέμμα και Σβάστικα, εκδ. Παπαζήση.
Μαρκ Μαζάουερ, Στην Ελλάδα του Χίτλερ – Η εμπειρία της Κατοχής, εκδ. Αλεξάνδρεια.